బాలకాండమ్ : ॥ప్రథమః సర్గః॥ [1 సంక్షేప రామాయణమ్]
- ఉపకరణాలు:
తపఃస్వాధ్యాయ నిరతం
తపస్వీ వాగ్విదాం వరమ్ ।
నారదం పరిపప్రచ్ఛ
వాల్మీకిర్మునిపుంగవమ్ ॥
టీకా:
తపః = తపస్సునందును; స్వాధ్యాయ = వేదములను స్వయముగ అధ్యయనము చేయుట యందును; నిరతమ్ = నిరంతరాయంగా, మిక్కిలి అనురక్తి గలవాడయిన; తపస్వీ = తపస్వి అయిన; వాగ్విదాం = వాక్చతురులలో; వరమ్ = శ్రేష్ఠుడు; నారదం = నారద మహర్షిని గురించి; పరిపప్రచ్ఛ = ప్రశ్నించెను; వాల్మీకిః = వాల్మీకి మహర్షి; మునిపుఙ్గవమ్ = మునులలో శ్రేష్ఠుడు.
భావము:
ఎల్లప్పుడు తపస్సు, వేదాధ్యయనములయందు మిక్కిలి అనురక్తి కలవాడును, తాపసియు, శ్రేష్ఠమైన వాక్చతురు డును, అయిన నారద మహర్షిని మునిశ్రేష్ఠుడు వాల్మీకి మహర్షి జిజ్ఞాసతో ఇట్లు ప్రశ్నించెను.
*గమనిక:-
1) తపస్సు- వ్యు, తప- దాహే+ అచ్, తప+అసున్, కృ.ప్ర., మనస్సును ఇంద్రియములను ఏకాగ్రముగా ఉంచుటచే తపింపజేయునది, తపస్సు; 2) నారదుడు- వ్యు. నరతీతి నరః ప్రోక్త పరమాత్మా సనాతనః, నర+అణ్- నారమ్- నారసంబంధి నారం, ఆత్మజ్ఞానము, బ్రహ్మజ్ఞానము, నార+దా+క, కృ.ప్ర., నర అనగా పరమాత్మ, నారం ఆత్మ జ్ఞానము, ఆత్మజ్ఞానము బ్రహ్మ జ్ఞానము ఒసగు వాడు, గొప్ప దేవర్షి, నారదుడు బ్రహ్మదేవుని ఊరువు నుండి ఆవిర్భంవించిన బ్రహ్మమానస పుత్రుడు. పోతెభా 3-377-సీ. నిత్యం నారాయణ స్మరణతో వీణ మహతిపై వాయిస్తూ ముల్లోకాలు సంచరిస్తుంటాడు; 3) వాల్మీకి- వ్యుత్పత్తి. వల్మీక+అణ్- పృష్ఠో, త.ప్ర., పుట్టంబుట్టువు, పుట్టలో పుట్టినవాడు; వాల్మీక కులంలో పుట్టినవాడు; వాల్మీకి మహర్షి, ఆదికావ్యమైన రామాయణ రచయిత; శ్లోకమనే ప్రక్రియ కనుగొన్నవాడు; పోతన తెలుగు భాగవతము 6-507-వ. ప్రకారం కశ్యపుడు అదితీల పుత్రులైన ఆదిత్యులలో తొమ్మిదవ వాడు వరుణుడు. వరుణునకు భార్య చర్షిణి వలన పూర్వం బ్రహ్మకుమారుడైన భృగువును, వల్మీకం నుండి పుట్టిన వాల్మీకిని కన్నాడు. వాల్మీకి తపస్సులో ఉండగా చుట్టూ పుట్ట పెరిగి పోయింది. తపస్సు చాలించినప్పుడు పుట్టను చీల్చుకుని బయటకు వచ్చాడు అని పాఠ్యంతరం. 4 ముని- వ్యు. మన, అవబోధనే + ఇన్- వృషో, ఉత్వమ్, కృ.ప్ర., ఆంధ్రశబ్దరత్నాకరము, తెలుసుకున్న వాడు, మౌనవ్రతము కలవాడు. ఋషి. 5. ఈ సర్గను సంక్షేప రామాయణము అంటారు. సంక్షేపము అనగా సారాంశము. ఆంధ్రశబ్దరత్నాకరము. తృతీయ సర్గ కథా సంగ్రహము అనగా సంక్షిప్తము చేసి చెప్పినది.
- ఉపకరణాలు:
“కోన్వస్మిన్ సాంప్రతం లోకే
గుణవాన్ కశ్చ వీర్యవాన్ ।
ధర్మజ్ఞశ్చ కృతజ్ఞశ్చ
సత్యవాక్యో దృఢవ్రతః ॥
టీకా:
కః = ఎవడు; ను = నిజముగా; అస్మిన్ = ఈ; సాంప్రతం = ఇప్పుడు; లోకే = లోకములో; గుణవాన్ = సద్గుణ సంపన్నుడు; కః = ఎవరు; చ; వీర్యవాన్ = వీర్యవంతుడు; ధర్మజ్ఞః = ధర్మము తెలిసివాడు; చ; కృతజ్ఞః = కృతజ్ఞత కలిగినవాడు; చ; సత్యవాక్యః = నిజమునే పలుకువాడు / ఆడిన మాట తప్పని వాడు; దృఢవ్రతః = నిశ్చలమైన సంకల్పము కలవాడు.
భావము:
” ఓ నారద మహర్షి! ఈ భూలోకములో ఇప్పుడు సద్గుణ సంపన్నుడు, వీర్యవంతుడు, ధర్మము లన్నియు తెలిసినవాడును, కృతజ్ఞత కలిగినవాడు, ఎల్లప్పుడు సత్యమునే వచించువాడు, ఆడినమాట తప్పనివాడు, నిశ్చలమైన సంకల్పము కలవాడు ఎవడు?
*గమనిక:-
కృతజ్ఞడు- కృత- చేసిన మేలు+ జ్ఞత- జ్ఞప్తి, చేసినమేలు గుర్తు ఉంచుకొనువాడు.
- ఉపకరణాలు:
చారిత్రేణ చ కో యుక్తః
సర్వభూతేషు కో హితః ।
విద్వాన్కః కః సమర్థశ్చ
కశ్చైక ప్రియదర్శనః ॥
టీకా:
చారిత్రేణ = సదాచారముతో; చ; కః = ఎవడు; యుక్తః = కూడినటువంటివాడు; సర్వ = అన్ని; భూతేషు = ప్రాణుల యందు; కః = ఎవడు; హితః = మేలు కోరువాడు; విద్వాన్ = విద్వాంసుడు; కః = ఎవడు; కః = ఎవడు; సమర్థః = సర్వకార్యములలో సమర్థత కలిగిన వాడు; చ; కః = ఎవడు; చ; ఏక = అసమానమైన, ఆంధ్ర శబ్దరత్నాకరము; ప్రియదర్శనః = తన దర్శనముచే ఆనందమును కలిగించువాడు.
భావము:
సదాచార సంపన్నుడు, సమస్త ప్రాణికోటికి హితము చేయువాడు; సర్వ శాస్త్రములలో విద్వాంసుడు, అన్ని కార్యములు చేయుటలో సామర్థ్యము కలిగినవాడు, తన సందర్శన భాగ్యముచే అసమాన ఆనందము కలిగించువాడును ఎవ్వడు?
- ఉపకరణాలు:
ఆత్మవాన్ కో జితక్రోధో
ద్యుతిమాన్ కోఽ నసూయకః ।
కస్య బిభ్యతి దేవాశ్చ
జాతరోషస్య సంయుగే ॥
టీకా:
ఆత్మవాన్ = ధైర్యశాలి; కః = ఎవడు; జితక్రోధః = కోపమును జయించినవాడు; ద్యుతిమాన్ = తేజోవంతుడు; కః = ఎవడు; అనసూయకః = అసూయలేనివాడు; కస్య = ఎవరికి; బిభ్యతి = భయపడుదురు; దేవాః = దేవతలు; చ; జాత = కలిగినచో; రోషస్య = కోపము; సంయుగే = యుద్దములో.
భావము:
ధైర్యశాలి, కోపమును జయించినవాడు, తేజోవంతుడు; అసూయలేనివాడు ఎవడు? ఎవరి పరాక్రమునకు యుద్దములో దేవతలు సహితము భయపడుదురో అట్టి వాడెవ్వడు?
- ఉపకరణాలు:
ఏతదిచ్ఛామ్యహం శ్రోతుం
పరం కౌతూహలం హి మే ।
మహర్షే! త్వం సమర్థోఽ సి
జ్ఞాతుమేవంవిధం నరమ్ ॥"
టీకా:
ఏతత్ = దీనిని; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; అహం = నేను; శ్రోతుమ్ = వినుటకు; పరం = మిక్కిలి; కౌతూహలం = కుతూహలము; హి; మే = నేను; మహర్షే = ఓ నారద మహర్షీ; త్వం = నీవు; సమర్థః = సమర్థత గలవాడవు; అసి = త్వమర్థకము; జ్ఞాతుం = తెలిసికొనుటకు; ఏవం = ఈ; విధం = విధమైన; నరమ్ = నరుని గూర్చి."
భావము:
ఈ విషయములను వినుటకు నేను మిక్కిలి కుతూహలపడుచుంటిని. ఓ నారదమహర్షీ! అట్టి మహాపురుషుని గురించి చెప్పుటకు సమర్థులైన తమరుచెప్పండి”
*గమనిక:-
వాల్మీకి అడిగినవాని సద్గుణములు 17, అవి. 1. సద్గుణ సంపన్నుడు, 2. వీర్యవంతుడు, 3. ధర్మజ్ఞుడు, 4. కృతజ్ఞుడు, 5. సత్యవాది, 6. ఆడినమాట తప్పనివాడు, 7. నిశ్చలసంకల్పుడు, 8. సదాచార సంపన్నుడు, 9. లోక హితకారి, 10. సర్వ శాస్త్రజ్ఞుడు, 11. సర్వ సమర్థుడు, 12. ప్రియదర్శనుడు, 13. ధైర్యశాలి, 14. జితక్రోధుడు, 15. తేజశ్శాలి, 16. అసూయరహితుడు, 17. యుద్దభూమి ఎదురైన దేవతలకు సహితము భయంకరుడు.
- ఉపకరణాలు:
శ్రుత్వా చైత త్త్రిలోకజ్ఞో
వాల్మీకే ర్నారదో వచః ।
శ్రూయతామితి చామంత్ర్య
ప్రహృష్టో వాక్యమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
శ్రుత్వా = విని; చ; ఏతత్ = ఈ; త్రిలోకజ్ఞః = ముల్లోకములు తెలిసినవాడు; వాల్మీకేః = వాల్మీకితో; నారదః = నారదుడు; వచః = చెప్పెను; శ్రూయతాం = వినబడును; ఇతి = అని; చ; అమంత్ర్య = పిలిచి; ప్రహృష్టః = గొప్ప సంతోషము కలిగినవాడై; వాక్యం = వాక్యమును; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
ముల్లోకములను బాగుగాఎఱిగిన నారదుడు వాల్మీకి మాటలను (ప్రశ్నలను) వినినంతనే మిక్కిలి సంతోషముతో, "లోకమున వినబడును" అని పలికి ఇట్లు చెప్పనారంభించెను.
- ఉపకరణాలు:
“బహవో దుర్లభాశ్చైవ
యే త్వయా కీర్తితా గుణాః ।
మునే! వక్ష్యామ్యహం బుద్ధ్వా
తైర్యుక్తః శ్రూయతాం నరః ॥
టీకా:
బహవః = బహువిధములుగ; దుర్లభాః = దుర్లభములైన; చ; ఏవ = అటువంటి; యే = ఏ; త్వయా = నీచేత; కీర్తితా = కీర్తింపబడిన; గుణాః = గుణములు; మునే = వాల్మీకి మునీ; వక్ష్యామి = చెప్పెదను; అహం = నేను; బుద్ధ్వా = బుద్ధిచే గ్రహించి; తైః = వాటిచే(ఆ గుణములచే); యుక్తః = కూడినటువంటి; శ్రూయతాం = వినబడును గాక; నరః = నరుడు.
భావము:
"ఓ వాల్మీకిమునీ! నీవు అడిగిన ఆ సుగుణములు అన్నీ ఏవిధంగా చూసిన దుర్లభములు. ఆ సద్గుణములు కల మహాపురుషుని ఆలోచించి చెప్పెదను, వినుము.
- ఉపకరణాలు:
ఇక్ష్వాకువంశ ప్రభవో
రామో నామ జనైః శ్రుతః ।
నియతాత్మా మహావీర్యో
ద్యుతిమాన్ ధృతిమాన్వశీ ॥
టీకా:
ఇక్ష్వాకు = ఇక్ష్వాకు; వంశ = వంశమునందు; ప్రభవః = జన్మించిన వాడు; రామః = రాముడు; నామ = పేరు కలిగిన; జనైః = జనులచే; శ్రుతః = వినబడినవాడు; నియతాత్మా = మనోనిగ్రహము కలిగినవాడు; మహావీర్యః = అమిత పరాక్రమవంతుడు; ద్యుతిమాన్ = కాంతివంతుడు; ధృతిమాన్ = ధైర్యము కలిగినవాడు; వశీ = ఇంద్రియములను తన వశములో ఉంచినవాడు.
భావము:
ఇక్ష్వాకు వంశమునందు అవతరించినవాడు. తన పేరే రాముడు అనగా రమింపజేయువాడు, అతడు జగత్ప్రసిద్దుడు. మనోనిగ్రహము కలిగినవాడు, అమిత పరాక్రమవంతుడు, గొప్ప తేజస్సుతో వెలుగొందువాడు. ధైర్యశాలి మరియు జితేంద్రియుడు.
*గమనిక:-
రామః- వ్యుత్పత్తి. రమ- క్రీడాయామ్ + ఘఞ్, కృ.ప్ర., అందఱను ఆవందింపజేయువాడు.
- ఉపకరణాలు:
బుద్ధిమా న్నీతిమా న్వాగ్మీ
శ్రీమా న్శత్రునిబర్హణః ।
విపులాంసో మహాబాహుః
కంబుగ్రీవో మహాహనుః ॥
టీకా:
బుద్ధిమాన్ = బుద్ధిమంతుడు; నీతిమాన్ = నీతిమంతుడు; వాగ్మీ = సకలవిద్యా పారంగతుడు; శ్రీమాన్ = శ్రీమంతుడు; శత్రుః = శత్రువులను; నిబర్హణః = నాశనము చేయువాడు; విపుల = ఎత్తయిన; అంసః = మూపురములు కలిగినవాడు; మహా = గొప్ప; బాహుః = బాహువులు కలవాడు; కంబు = శంఖమువంటి; గ్రీవః = కంఠము కలిగినవాడు; మహా = గొప్ప; హనుః = దవడలు కలిగినవాడు.
భావము:
శ్రీరాముడు బుద్ధిమంతుడు, నీతిమంతుడు, సకల విద్యాపారంగతుడు, శ్రీమంతుడు. శత్రువులను నాశనము చేయువాడు. ఎత్తయినమూపురములు కలవాడు. గొప్ప బాహువులు కలవాడు. శంఖము వంటి కంఠము గలవాడు,ఎత్తైన చెక్కిళ్ళు కలవాడు.
- ఉపకరణాలు:
మహోరస్కో మహేష్వాసో
గూఢజత్రు రరిందమః ।
ఆజానుబాహుః సుశిరాః
సులలాటః సువిక్రమః ॥
టీకా:
మహా = విశాలమైన; ఉరస్కః = వక్షస్థలము కలవాడు; మహా = గొప్ప; ఇష్వాసః = విలుకాడు; గూఢ = గూఢమైన; జత్రుః = బాహువు శరీరాల సంధి ఎముకలు; అరిందమః = శత్రువులను నిగ్రహించువాడు; ఆజానుబాహుః = ఆజానుబాహుడు; సుశిరాః = అందమైన మరియు శుభలక్షణములు కలిగిన శిరస్సు గలవాడు; సులలాటః = శుభలక్షణములు కలిగిన నుదురు కలవాడు; సువిక్రమః = చక్కని శౌర్యము కలవాడు.
భావము:
ఆ శ్రీరాముడు విశాల వక్షస్థలము కలవాడు, గొప్ప విలుకాడు, గూఢమైన బాహువుల సంధి ఎముకలు కలిగినవాడు, శత్రువులను నిగ్రహించువాడు, ఆజానుబాహుడు, చక్కని శుభలక్షణములు కల తల, నుదురు కలిగినవాడు, చక్కని శౌర్యము కలవాడు.
*గమనిక:-
ఆజానుబాహుడు- మోకాళ్ళవరకు పొడవైన చేతులు కలవాడు.
- ఉపకరణాలు:
సమః సమవిభక్తాంగః
స్నిగ్ధవర్ణః ప్రతాపవాన్ ।
పీనవక్షా విశాలాక్షో
లక్ష్మీవా న్శుభలక్షణః ॥
టీకా:
సమః = సమానమైన దేహము {పొడవునకు తగిన లావు కల దేహము}కలవాడ; సమ = చక్కగా; విభక్త = అమరిన; అంగః = అవయవములు కలవాడు; స్నిగ్ధవర్ణః = మెరిసెడి; వర్ణః = దేహఛాయ కలవాడు; ప్రతాపవాన్ = గొప్ప పరాక్రమశాలి; పీన = బలమైన; వక్షాః = వక్షస్థలము కలవాడు; విశాల = పెద్ద; అక్షః = కన్నులు కలవాడు; లక్ష్మీవాన్ = ఐశ్వర్యవంతుడు; శుభ = మంగళము లైన; లక్షణః = లక్షణములు కలవాడు.
భావము:
శ్రీరాముడు, పొడవుకు తగిన లావుతో సమానమైన దేహము కలవాడు, చక్కగా అమరిన అవయవములు కలవాడు, ప్రకాశవంతమైన దేహఛాయ కలవాడు, గొప్ప పరాక్రమశాలి, బలమైన వక్షస్థలము కలవాడు, విశాల నేత్రములు కలవాడు, ఐశ్వర్యవంతుడు, మంగళప్రదమైన దేహము కలవాడు.
- ఉపకరణాలు:
ధర్మజ్ఞః సత్యసంధశ్చ
ప్రజానాం చ హితేరతః ।
యశస్వీ జ్ఞానసంపన్నః
శుచి ర్వశ్యః సమాధిమాన్ ॥
టీకా:
ధర్మజ్ఞః = ధర్మమును తెలిసినవాడు; సత్యసంధః = సత్యసంధుడు మాట తప్పనివాడు; చ; ప్రజానాం = ప్రజలకు; చ; హితే = మేలు చేయుటయందు; రతః = అనురక్తి కలవాడు; యశస్వీ = గొప్ప కీర్తి కలవాడు; జ్ఞాన = జ్ఞానము; సంపన్నః = సమృద్ధిగా కలవాడు; శుచిః = పవిత్రుడు; వశ్యః = వినయము ఇంద్రియనిగ్రహము కలవాడు; సమాధిమాన్ = మనో నిబ్బరము కలవాడు.
భావము:
శ్రీరాముడు, ధర్మము తెలిసినవాడు, సత్యసంధుడు, ఆడినమాట తప్పనివాడు, ఎల్లప్పుడు ప్రజలకు హితమొనర్చుటయందు అనురక్తి కలవాడు, గొప్ప కీర్తిమంతుడు, జ్ఞాన సంపన్నుడు, పవిత్రుడు, ఇంద్రియ నిగ్రహము కలాడు, వినయము కలవాడు, మనో నిబ్బరము కలవాడు.
- ఉపకరణాలు:
ప్రజాపతిసమః శ్రీమాన్
ధాతా రిపునిషూదనః ।
రక్షితా జీవలోకస్య
ధర్మస్య పరిరక్షితా ॥
టీకా:
ప్రజాపతి = ప్రజాపతులతో; సమః = సాటివచ్చు వాడు; శ్రీమాన్ = శ్రీమంతుడు; ధాతా = భరించువాడు; రిపు = శత్రువులను; నిషూదనః = పరిమార్చువాడు; రక్షితా = రక్షించువాడు; జీవలోకస్య = ప్రాణీకోటిని; ధర్మస్య = ధర్మమును; పరిరక్షితా = రక్షించువాడు.
భావము:
శ్రీరాముడు ప్రజాపతులతో సాటివచ్చు వాడు; శ్రీమంతుడు; ప్రజల బాధ్యతలు భరించువాడు; శత్రువులను సంహారించు వాడు; ప్రాణికోటిని కాపాడువాడు; ధర్మమును రక్షించువాడు.
- ఉపకరణాలు:
రక్షితా స్వస్య ధర్మస్య
స్వజనస్య చ రక్షితా ।
వేదవేదాంగ తత్త్వజ్ఞో
ధనుర్వేదే చ నిష్ఠితః ॥
టీకా:
రక్షితా = రక్షించువాడు; స్వస్య = తనయొక్క; ధర్మస్య = ధర్మమును; స్వజనస్య = తనను ఆశ్రయించినవారిని; చ; రక్షితా = రక్షించువాడు; వేదః = చతుర్వేదములు; వేదాంగ = వేదాంగములు{వేదాంగములు - వీటినే షడంగములు అని కూడ అంటారు, 1) శిక్ష, 2) వ్యాకరణము, 3) ఛందస్సు, 4) నిరుక్తము, 5) జ్యోతిష్యము, 6) కల్పము}; తత్వ = తత్త్వశాస్త్రము; జ్ఞః = ఎఱిగినవాడు; ధనుర్వోదే = ధనుర్వేదమునందు; చ; నిష్ఠితః = నిష్ణాతుడు.
భావము:
శ్రీరాముడు తన యొక్క ధర్మమును, తనవారిని రక్షించువాడు; వేదవేదాంగములు తత్వశాస్త్రములు ఎఱిగినవాడు; ధనుర్వేదములో నిష్ణాతుడు.
*గమనిక:-
(1) చతుర్వేదములు – 1. ఋగ్వేదం · 2. యజుర్వేదం · 3. సామవేదం · 4. అధర్వణ వేదం; వేదాంగములు (2) షడంగములు -1) శిక్ష, 2) వ్యాకరణము, 3) ఛందస్సు, 4) నిరుక్తము, 5) జ్యోతిష్యము, 6) కల్పము.
- ఉపకరణాలు:
సర్వశాస్త్రార్థ తత్త్వజ్ఞః
స్మృతిమా న్ప్రతిభానవాన్ ।
సర్వలోకప్రియః సాధుః
అదీనాత్మా విచక్షణః ॥
టీకా:
సర్వ = సకల; శాస్త్ర = శాస్త్రముల; అర్థ = అర్థములు; తత్త్వజ్ఞః = తత్వములు తెలిసినవాడు; స్మృతిమాన్ = మిక్కిలి జ్ఞాపక శక్తి కలిగినవాడు; ప్రతిభానవాన్ = సమయ స్పూర్తి కల ప్రతిభాశాలి; సర్వ = సమస్తమైన; లోక = లోకస్థులకు; ప్రియః = ఇష్టుడు; సాధుః = సాధుస్వభావము కలవాడు; అదీనాత్మా = ధైర్యశాలి {అదీన - దీన కాని}; విచక్షణః = సదసద్వివేకి.
భావము:
శ్రీరాముడు, సకల శాస్త్రముల అర్థ, తత్వములు తెలిసినవాడు; మిక్కిలి జ్ఞాపకశక్తి కలిగినవాడు; సమయస్ఫూర్తి కల ప్రతిభాశాలి; సకల లోకస్థులకు ప్రియమైనవాడు; సాధుస్వభావి; ధైర్యశాలి; సదసద్వివేకి.
*గమనిక:-
శాస్త్రములు - ధర్మ, పురాణ, నీతి, న్యాయ, మీమాంస, సాంఖ్య, వైశేషిక, యోగాది; అదీన - దీన కాని.
- ఉపకరణాలు:
సర్వదాఽ భిగతః సద్భిః
సముద్ర ఇవ సింధుభిః ।
ఆర్యః సర్వసమశ్చైవ
సదైక ప్రియదర్శనః ॥
టీకా:
సర్వదా = ఎల్లప్పుడు; అభిగతః = పొందబడువాడు; సద్భిః = సత్పురుషులచే; సముద్రః = సముద్రుడు; ఇవ = వలె; సింధుభిః = నదులు; ఆర్యః = పూజ్యుడు; సర్వసమః = జాతి వర్ణాది తారత్మ్యము లోక సకల జీవుల ఎడలను సమానముగా ప్రవర్తించువాడు; చ; ఏవ = ఇంకనూ; సదా = ఎల్లప్పుడును; ఏక = ముఖ్యమైన; ప్రియ = ప్రీతికరమైన; దర్శనః = దర్శనమిచ్చువాడు.
భావము:
నదులు ఏ విధముగా సముద్రములో చేరుచుండునో అట్లు సత్పురుషులు నిరంతరము శ్రీరాముని చేరెదరు; ఆయన అందరికి పూజ్యుడు; అందఱిని సమభావముతో చూచువాడు; ఆయన ఎల్లప్పుడు ముఖ్యమైన ఇష్టుడుగనే కనబడును.
- ఉపకరణాలు:
స చ సర్వగుణోపేతః
కౌస ల్యానంద వర్ధనః ।
సముద్ర ఇవ గాంభీర్యే
ధైర్యేణ హిమవానివ ॥
టీకా:
సః = ఆ శ్రీరాముడు; చ; సర్వ = సకల; గుణ = సద్గుములు; ఉపేతః = కలవాడు; కౌసల్య = కౌసల్యాదేవికి; ఆనంద = ఆనందమును; వర్ధనః = పెంపొందించువాడు; సముద్రః = సముద్రము; ఇవ = వలె; గాంభీర్యే = గాంభీర్యము కలవాడు; ధైర్యేణ = ధైర్యములో {ధైర్యము - బెదురుటకు కారణమున్నను బెదరకుండు శక్తి}; హిమవాన్ = హిమవత్పర్వతము; ఇవ = వంటివాడు.
భావము:
ఆ శ్రీరాముడు సర్వసద్గుగుణములు కలవాడు; కౌసల్య మాతకు ఆనందము కలిగించువాడు; గాంభీర్యములో సముద్రమువంటివాడు; ధైర్యములో హిమవత్పర్వతము వంటివాడు.
*గమనిక:-
గాంభీర్యము - లోతు, తన మనసులోని విషయాలు బైటకు తెలియకుండా నిగ్రహించు శక్తి; ధైర్యము - బెదురుటకు కారణమున్నను బెదరకుండు శక్తి.
- ఉపకరణాలు:
విష్ణునా సదృశో వీర్యే
సోమవ త్ప్రియదర్శనః ।
కాలాగ్నిసదృశః క్రోధే
క్షమయా పృథివీసమః ॥
టీకా:
విష్ణునా = శ్రీ మహావిష్ణువుతో; సదృశః = సమానుడుమ వీర్యే = పరాక్రమమునందు; సోమవత్ = చంద్రునివలె ప్రియదర్శనః = ఆహ్లాదకరమైన దర్శనమిచ్చువాడు; కాలాగ్ని = ప్రళయకాలాగ్నితో; సదృశః = సమానుడు; క్రోధే = కోపములో; క్షమయా = సహనమునందు; పృథివీ = భూదేవితో; సమః = సమానుడు.
భావము:
ఆ శ్రీరామచంద్రమార్తి, పరాక్రమములో శ్రీమహావిష్ణువు; ఆహ్లాదకరమైన దర్శనమిచ్చుటలో చంద్రుడు; క్రోధము చూపునప్పుడు భయంకరమైన ప్రళయాగ్ని; సహనంలో భూదేవి వంటివాడు.
*గమనిక:-
వీర్యము - తనను తాను క్షతము (దెబ్బ) తినకుండ, ఇతరులను వణికించు శక్తి.
- ఉపకరణాలు:
ధనదేన సమ స్త్యాగే
సత్యే ధర్మ ఇవాపరః ।
తమేవం గుణసంపన్నం
రామం సత్యపరాక్రమమ్ ॥
టీకా:
ధనదేన = కుబేరునితో; సమః = సమానుడు; త్యాగే = త్యాగమునందు; సత్యే = సత్యపాలనయందు; ధర్మః = ధర్మదేవత; ఇవ = వలె; అపరః = ఇతరులకు సాధ్యము కానటువంటివాడు; తమ్ = ఆ; ఏవం = ఇటువంటి; గుణసంపన్నమ్ = సుగుణాలరాశి యగు; రామం = శ్రీరాముడును; సత్యపరాక్రమమ్ = వ్యర్థముకాని పరాక్రమము కలిగినవాడు.
భావము:
ఆ శ్రీరాముడు త్యాగమునందు (దానముచేయుటలో) కుబేరుడు; సత్యపాలనలో ధర్మదేవత; ఈ విషయములలో రామునికిమించిన వారెవ్వరు లేరు; ఆయన ఇటువంటి సుగుణములతో, సత్యపరాక్రమముతో ఒప్పుచుండెడివాడు.
*గమనిక:-
వ్యాసులవారు 17 సుగుణములతో పురుషుని అడిగితే, 75 సుగుణముల వానిని శ్రీరాముని చెప్పెను. చూ. వివరములు.
- ఉపకరణాలు:
జ్యేష్ఠం శ్రేష్ఠగుణైర్యుక్తం
ప్రియం దశరథస్సుతమ్ ।
ప్రకృతీనాం హితైర్యుక్తం
ప్రకృతి ప్రియకామ్యయా ॥
టీకా:
జ్యేష్ఠం = పెద్దకుమారుడు; శ్రేష్ఠః = ఉత్తమములైన; గుణైః = గుణములతో; యుక్తమ్ = కలవాడు; ప్రియం = తనకు ప్రియమైన; దశరథః = దశరథమహారాజు; సుతమ్ = కుమారుని; ప్రకృతీనాం = తనకు తనవారికి , సప్త పౌర అంగములు; హితైః = నచ్చెడి; యుక్తం = విధము; ప్రకృతి = జగమునకు; ప్రియ = ప్రియము; కామ్యయా = చేయవలెనన్న కోరికచే.
భావము:
ఇలా ఉండగ ఒకనాడు ఎల్లప్పుడును జగమునకు ప్రియము కలిగించువాడయిన అయోధ్యా మహీపతి తన వారు అందరికి హితము చెయవలెనను కోరికతో, తన పెద్దకుమారునకు (శ్రీరామునకు), ఉత్తమగుణములు కలిగినవానికి, తనకు ఎంతో ప్రీతిపాత్రుడైన వానికి యువరాజ్యపట్టాభిషేకము చేయవలెనని సంకల్పించెను.
*గమనిక:-
సప్తప్రకృతులు - స్వామి, అమాత్యుఁడు, సుహృత్తు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము; అష్ట ప్రకృతులు - పంచభూతములు (5), 6. మనస్సు, 7. బుద్ధి, 8. అహంకారము.
- ఉపకరణాలు:
యౌవరాజ్యేన సంయోక్తుమ్
ఐచ్ఛత్ప్రీత్యా మహీపతిః ।
తస్యాభిషేక సంభారాన్
దృష్ట్వా భార్యాఽ థ కైకయీ ॥
టీకా:
యౌవరాజ్యేన = యువరాజ పదవితో; సంయోక్తుమ్ = కూర్చుటకు; ఐచ్ఛత్ = సిద్ధపడెను; ప్రీత్యా = ప్రీతితో; మహీపతిః = మహారాజు; తస్య = ఆ శ్రీరాముని యొక్క; అభిషేక = యువరాజ పట్టాభిషేకము; సంభారాన్ = ఏర్పాట్లను; దృష్ట్వా = చూచి; భార్యా = భార్య అయిన; అథ = అటుపిమ్మట; కైకయీ = కైకేయి.
భావము:
శ్రీరామునకు యువరాజ్య పట్టాభిషేక ఏర్పాట్లు సిద్ధ మగుచున్నవి. అటుపిమ్మట, శ్రీరాముని పట్టాభిషేకపు ఏర్పాట్లను చూచిన దశరథమహారాజు భార్యలలో ఒకరైన కైకేయి...
- ఉపకరణాలు:
పూర్వం దత్తవరా దేవీ
వరమేన మయాచత ।
వివాసనం చ రామస్య
భరత స్యాభిషేచనమ్ ॥
టీకా:
పూర్వం = పూర్వము; దత్త = ఇవ్వబడిన; వరా = వరములు గలది; దేవీ = కైకేయి మహారాణి; వరమ్ = ఆ వరములను; ఏనమ్ = ఇతనిని (దశరథుని); ఆయాచత = యాచించెను; వివాసనం = బహిష్కరణను; చ = మరియు; రామస్య = శ్రీరాముని; భరతస్య = భరతుని; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకమును.
భావము:
కైకేయి మహారాణి పూర్వం శంబరాసురుని జయించిన సందర్భమున దశరథమహారాజు ఇచ్చిన రెండు వరములు ఉండుటచే, శ్రీరాముని రాజ్యబహిష్కరణుని చేసి వనవాసమునకు పంపవలెనని మెదటి వరమును, భరతునికి రాజ్య పట్టాభిషేకము చేయవలెనని రెండవ వరమును కోరెను.
*గమనిక:-
దశరథుడు శంబరాసురుని జయించు సందర్భంలో, దశరథుని రథ చక్రము శీల ఊడిపోయెను. అంత, మహారాణి కైక తన వేలును శీల స్థానమున ఉంచి ప్రమాదము తప్పించెను. కైక, అప్పుడు దశరథుడు ఇస్తానన్న వరములు అని చెప్పి, ఇప్పుడు రామునికి రాజ్యబహిష్కరణ, భరతునికి పట్టాభిషేకము అను రెండు వరములు కోరెను.
- ఉపకరణాలు:
స సత్యవచనా ద్రాజా
ధర్మపాశేన సంయతః ।
వివాసయామాస సుతం
రామం దశరథః ప్రియమ్ ॥
టీకా:
సః = ఆ; సత్యవచనాత్ = సత్యవచనముచే; రాజా = మహారాజు; ధర్మపాశేన = ధర్మము అనే త్రాడుచే; సంయతః = కట్టబడినవాడై; వివాసయామాస = బహిష్కరించెను (వనములకు పంపెను); సుతమ్ = కుమారుని; రామం = శ్రీరాముని; దశరథః = దశరథుడు; ప్రియమ్ = ప్రియమైన.
భావము:
సత్యసంధుడైన ఆ దశరథమహారాజు ధర్మము సత్యపాలనకు కట్టుబడి తనకు ప్రియపుత్రుడైన శ్రీరాముని అడవులకు పంపెను.
- ఉపకరణాలు:
స జగామ వనం వీరః
ప్రతి జ్ఞా మనుపాలయన్ ।
పితుర్వచన నిర్దేశాత్
కైకేయ్యాః ప్రియకారణాత్ ॥
టీకా:
సః = అతడు (శ్రీరాముడు); జగామ = వెళ్ళెను; వనం = వనమునకు; వీరః = వీరుడు; ప్రతిజ్ఞామ్ = తన ప్రతిజ్ఞను; అనుపాలయన్ = పాలించుట కొఱకు; పితుః = తండ్రియొక్క; వచన = మాట; నిర్దేశాత్ = ఆజ్ఞ ప్రకారము; కైకేయ్యాః = కైకేయికి; ప్రియకారణాత్ = ప్రియము కలిగించుటకు.
భావము:
మహావీరుడైన శ్రీరాముడు, (పితృవాక్య పరిపాలన అనెడి) తన ప్రతిజ్ఞను అనుసరించి తండ్రి ఆజ్ఞ పాటించుటకు మఱియు కైకేయికి సంతోషము కలిగించుటకు, వనములకు వెళ్ళెను.
- ఉపకరణాలు:
తం వ్రజంతం ప్రియో భ్రాతా
లక్ష్మణోఽ నుజగామ హ ।
స్నేహాద్వినయ సంపన్నః
సుమి త్రానంద వర్ధనః ॥
టీకా:
తం = ఆ; వ్రజంతం = ప్రయాణమగుచున్న వానిని; ప్రియః = ప్రియమైన; భ్రాతా = (శ్రీరాముని) సోదరుడు; లక్ష్మణః = లక్ష్మణుడు; అనుజగామ = అనుగమించెను; హ = పాదపూరణం; స్నేహాత్ = స్నేహముతో; వినయ = వినయము; సంపన్నః = సమృద్దిగా కలవాడు; సుమిత్ర = సుమిత్రాదేవికి; ఆనంద = ఆనందమును; వర్ధనః = వృద్ధి చేయువాడు.
భావము:
సుమిత్రానంద వర్ధనుడైన లక్ష్మణుడు శ్రీరామునికి ప్రియసోదరుడు, మిక్కిలి వినయ సంపన్నుడు, రామునిపై అమితమైన భ్రాతృప్రేమ కలిగినవాడై వనముల కేగుచున్న శ్రీరాముని వెంట తాను కూడ బయలుదేరెను.
- ఉపకరణాలు:
భ్రాతరం దయితో భ్రాతుః
సౌభ్రాత్ర మనుదర్శయన్ ।
రామస్య దయితా భార్యా
నిత్యం ప్రాణసమా హితా ॥
టీకా:
భ్రాతరం = సోదరుని; దయితః = ఇష్టుడు; భ్రాతుః = సోదరుడు; సౌభ్రాత్రమ్ = సోదరప్రేమను; అనుదర్శయన్ = చూపెను; రామస్య = శ్రీరామునకు; దయితా = ప్రియమైన; భార్యా = భార్యయు; నిత్యం = ఎల్లప్పుడు; ప్రాణసమా = ప్రాణ సమానమైనదియు; హితా = హితము కలిగించునదియు.
భావము:
లక్ష్మణుడు తన సోదరుడు శ్రీరాముని ఎడ చిక్కటి సోదరప్రేమను చూపెను. శ్రీరామునికి నిత్యం ప్రాణము వలె ప్రేమను చూపు, మేలు కోరు, ప్రియ భార్య, సీతాదేవి,
- ఉపకరణాలు:
జనకస్య కులే జాతా
దేవమాయేవ నిర్మితా ।
సర్వలక్షణ సంపన్నా
నారీణా ముత్తమా వధూః ॥
టీకా:
జనకస్య = జనక మహీపతి; కులే = వంశమందు; జాతా = జన్మించినదియు; దేవమాయ = దేవమాయ (విష్ణుమూర్తి మోహిని అవతరము); ఏవ = వలె ఉన్నదియు; నిర్మితా = సృష్టించబడినదియు; సర్వ = సకల; లక్షణ = శుభలక్షణములు; సంపన్నా = సమృద్ధిగా కలదియు; నారీణామ్ = స్త్రీమూర్తులలో; ఉత్తమా = ఉత్తమురాలు; వధూః = దశరథుని కోడలు.
భావము:
జనకమహీపతి వంశములో పుట్టినదియు, మోహినీ అవతారిణి వంటి అందగత్తెయు, సకల శుభలక్షణములు సమృద్ధిగా కలదియు, ఉత్తమురాలును ఐన సీత దశరథుని కోడలు.
- ఉపకరణాలు:
సీతా ప్యనుగతా రామం
శశినం రోహిణీ యథా ।
పౌరైరనుగతో దూరం
పిత్రా దశరథేన చ ॥
టీకా:
సీత = సీత; అపి = కూడ; అనుగతా = అనుసరించినది; రామమ్ = శ్రీరాముడిని; శశినం = చంద్రుని; రోహిణీ = రోహిణి; యథా = వలె; పౌరైః = పౌరులు; అనుగతః = అనుసరించ బడెను; దూరమ్ = చాలా దూరము వరకు; పిత్రా = తండ్రి; దశరథేన = దశరథుని చేతను; చ.
భావము:
లక్ష్మణుడే కాక, సీతాదేవికూడ శ్రీరాముని కూడా బయలుదేరెను. శ్రీరాముని తండ్రి అయిన దశరథుడు, అయోధ్యాపురములో నివసించు పౌరులు చాలా దూరము వరకు రాముని అనుసరించిరి.
- ఉపకరణాలు:
శృంగిబేరపురే సూతం
గంగాకూలే వ్యసర్జయత్ ।
గుహమాసాద్య ధర్మాత్మా
నిషాదాధిపతిం ప్రియమ్ ॥
టీకా:
శృంగిబేరపురే = శృంగిబేరము అనే పురమునందు; సూతమ్ = రథసారథిని; గంగాకూలే = గంగాతీరమందు; వ్యసర్జయత్ = విడిచెను; గుహమ్ = గుహుని; ఆసాద్య = చేరి; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడైన రాముడు; నిషాద = బోయలకు; అధిపతిం = ప్రభువయిన; ప్రియమ్ = తన యందు ప్రీతి కలిగిన.
భావము:
ధర్మాత్ముడైన శ్రీరాముడు గంగాతీరమందు కల శృంగిబేర పురములో తన సారథిని విడిచెను. నిషాదులకు ప్రభువు తన భక్తుడు ఐన గుహుని కలుసుకొనెను..
*గమనిక:-
శృంగిబేర పురము అనగా విగ్రహవాక్యము శృంగిణాం బేరాణి యస్మిన్ తత్ శృంగిబేరమ్. శృంగి అనగా జింక, లేడి మొదలగు కొమ్ములు గల జంతువులు. బేరము అనగా శరీరము, చర్మము. పురము అనగా ఊరు, పట్టణము, కనుక శృంగిబేరపురము అనగా జింక చర్మాదులు లభించు పట్టణము.
- ఉపకరణాలు:
గుహేన సహితో రామో
లక్ష్మణేన చ సీతయా ।
తే వనేన వనం గత్వా
నదీస్తీర్త్వా బహూదకాః ॥
టీకా:
గుహేన = గుహునిచే; సహితః = సహితముగ; రామః = శ్రీరాముడు; లక్ష్మణేన = లక్ష్మణునితో; చ = మరియు; సీతయా = సీతాదేవితో; తే = ఆయొక్క; వనేన = వనమునుండి; వనం = మఱొక వనమునకు; గత్వా = వెళ్ళిరి; నదీః = నదిని; తీర్త్వా = దాటుచు; బహు = అధిక మైన; ఉదకాః = జలములు ఉన్నటువంటి.
భావము:
ఆ గుహుడు సీతాదేవి, లక్ష్మణస్వామి సమేతుడైన శ్రీరాముని గంగ దాటించెను. వారు (లక్ష్మణ సమేత సీతారాములు) ఎక్కువ నీటితో ఉన్న అనేక నదులను అడలికి వెళ్ళిరి.
- ఉపకరణాలు:
చిత్రకూట మనుప్రాప్య
భరద్వాజస్య శాసనాత్ ।
రమ్యమావసథం కృత్వా
రమమాణా వనే త్రయః ॥
టీకా:
చిత్రకూటమ్ = చిత్రకూట పర్వతప్రాంతమును; అనుప్రాప్య = చేరుకొనిరి; భరద్వాజస్య = భరద్వాజ మహర్షి యొక్క; శాసనాత్ = ఆదేశానుసారము; రమ్యమ్ = పర్ణశాలను; అవసథం = పర్ణశాలను; కృత్వా = నిర్మించుకుని; రమమాణా = క్రీడించుచు; వనే = వనమునందు; త్రయః = ముగ్గురు.
భావము:
చిత్రకూట పర్వత ప్రాంతమును చేరుకొనిరి, భరద్వాజమహర్షి ఆదేశానుసారం అచట సీతారామలక్ష్మణులు ఒక అందమైన పర్ణశాలను నిర్మించుకుని దేవగంధర్వులవలె సుఖముగా నివసించిరి.
- ఉపకరణాలు:
దేవగంధర్వ సంకాశాః
తత్ర తే న్యవసన్ సుఖమ్ ।
చిత్రకూటం గతే రామే
పుత్రశోకాతుర స్తథా ॥
టీకా:
దేవ = దేవతలతో; గంధర్వ = గంధర్వులతో; సంకాశాః = సమానముగా; తత్ర = అచట; తే = వారు; న్యవసన్ = నివసించిరి; సుఖమ్ = సుఖముగా; చిత్రకూటం = చిత్రకూట పర్వత ప్రాంతమునకు; గతే = వెళ్ళిన; రామే = రామునియందు; పుత్రశోక = పుత్రవిరహ శోకముచే; ఆతురః = పీడింపబడినవాడై; తథా = అట్లు రాజు.
భావము:
అచట చిత్రకూటమున వారు దేవతలు గంధర్వులతో సమానంగా సుఖముగా నివసించారు. చిత్రకూటం వెళ్లిన రామునియెడ బెంగ పెట్టుకున్న దశరథమహారాజు సుతుని గురించి చింతించుచు స్వర్గస్తులైరి.
- ఉపకరణాలు:
రాజా దశరథః స్వర్గం
జగామ విలప న్సుతమ్ ।
గతే తు తస్మి న్భరతో
వసిష్ఠప్రముఖై ర్ధ్విజైః॥
టీకా:
దశరథః = దశరథ మహారాజు; స్వర్గమ్ = స్వర్గమును; జగామ = చేరెను; విలపన్ = చింతించుచు; సుతమ్ = సుతుని గూర్చి; గతే = మరణించగా; తు; తస్మిన్ = అప్పుడు; భరతః = భరతుడు; వసిష్ఠ = వసిష్ఠుడు; ప్రముఖైః = మున్నగువారు; ద్విజైః = బ్రాహ్మణులచేత.
భావము:
సుతుని పై బెంగతో దశరథమహారాజు మరణించిన పిదప వసిష్ఠుడు మున్నగువారు బ్రాహ్మణులు అందరు భరతుని రాజ్యపాలన చేయుమని ఆజ్ఞాపించిరి.
- ఉపకరణాలు:
నియుజ్యమానో రాజ్యాయ
నైచ్ఛద్రాజ్యం మహాబలః ।
సజగామ వనం వీరో
రామపాద ప్రసాదకః ॥
టీకా:
నియుజ్యమానః = నియోగింపబడినను; రాజ్యాయ = రాజ్యమును పాలించుటకు; న = లేదు; ఇచ్ఛత్ = ఇష్టపడ; రాజ్యం = రాజ్యమును; మహాబలః = మిక్కిలి బలశాలి ఐన భరతుడు; సః = అతడు; జగామ = వెళ్ళెను; వనం = వనమునకు; వీరః = వీరుడు; రామ = రాముని యొక్క; పాద = పాదములను ఆశ్రయించు; ప్రసాదకః = వరముకొఱకు.
భావము:
వసిష్ఠాదులు రాజ్యపాలన చేయుమని ఆజ్ఞాపించినను ఆ మహాబలశాలి ఐన భరతుడు అంగీకరించ లేదు. ఆ వీరుడైన భరతుడు శ్రీరాముని పాదములను ఆశ్రయించు వరము పొందుటకై వనమునకు వెళ్ళెను.
- ఉపకరణాలు:
గత్వా తు స మహాత్మానం
రామం సత్యపరాక్రమమ్ ।
అయాచ ద్భ్రాతరం రామమ్
ఆర్యభావ పురస్కృతః ॥
టీకా:
గత్వా = వెళ్ళి; తు; సః = అతడు భరతుడు; మహాత్మానమ్ = మహాత్ముడైన; రామం = శ్రీరాముని; సత్యపరాక్రమమ్ = మంచిపరాక్రమశాలి ఐన; అయాచత్ = వేడుకొనెను; భ్రాతరం = సోదరుడైన; రామమ్ = రాముని; ఆర్యభావ = పూజ్యభావము; పురస్కృతః = కూడిన వాడు.
భావము:
ఆ భరతుడు మంచిపరాక్రమశాలి, మహాత్ముడు ఐన రాముని వద్దకు వెళ్ళెను. పూజ్యభావ పూర్వకముగా సోదరుడు శ్రీరాముని ఇలా వేడుకొనెను.
- ఉపకరణాలు:
త్వమేవ రాజా ధర్మజ్ఞ
ఇతి రామం వచోఽ బ్రవీత్ । “
రామోఽ పి పరమోదారః
సుముఖః సుమహాయశాః ॥
టీకా:
త్వం = నీవు; ఏవ = మాత్రమే; రాజా = రాజువు; ధర్మజ్ఞ = సకల ధర్మములనెఱింగిన వాడవు; ఇతి = అని; రామం = రామునితో; వచః = అభిప్రాయమును; అబ్రవీత్ = చెప్పెను; రామః = జగదానందకారకుడు; అపి = అయినప్పటికి; పరమ = మిక్కిలి; ఉదారః = ఔదార్యము; సుముఖః = ప్రసన్నతలు ఉండుటచే; సు = చక్కటి; మహా = గొప్ప; యశాః = కీర్తికలిగినవాడు.
భావము:
" సకల ధర్మములను ఎఱిగిన నీవు మాత్రము రాజు కాదగినవాడవు" అని శ్రీరాముడిని వేడుకొనెను. శ్రీరాముడు మిక్కిలి ఔదార్యము, ప్రసన్నతలు వలన చక్కటి గొప్ప పేరుపొందిన వాడు అయినను.
- ఉపకరణాలు:
న చైచ్ఛ త్పితురాదేశాత్
రాజ్యం రామో మహాబలః ।
పాదుకే చాస్య రాజ్యాయ
న్యాసం దత్త్వా పునః పునః ॥
టీకా:
న = లేదు; చ; ఇచ్ఛత్ = ఇష్టపడుట; పితుః = తండ్రి యొక్క; ఆదేశాత్ = ఆదేశము వలన; రాజ్యం = రాజ్యమేలుటకు; రామః = శ్రీరాముడు; మహాబలః = మహాబలశాలి; పాదుకే = పాదుకలను; చ; అస్య = వీనికి (భరతునకు); రాజ్యాయ = (రాజ ప్రతినిధిగా) రాజ్యము చేయుట కొఱకు; న్యాసం = వాడుటకు; దత్త్వా = ఇచ్చి; పునఃపునః = మాటిమాటికి.
భావము:
పితృ ఆదేశమునకు బద్ధుడై రాజ్యమును (14 సంవస్తరములు) స్వీకరించుటకు ఇష్టపడలేదు. అటుపిమ్మట శ్రీరాముడు తనకు ప్రతినిధిగా తన పాదుకలను న్యాసముగా (ఉంచుటకు) భరతునకు ఇచ్చి, అనేక విధములుగా నచ్చజెప్పి తిరిగి అయోధ్యకు పంపెను.
*గమనిక:-
నీవే అర్హుడవు అనుటచే, జ్యేష్ఠుడు ఉండగా, చిన్నవాడు రాజ్యార్హుడు కాడు అను రాజ ధర్మమును కూడ భరతుడు సూచిస్తున్నాడు. అలా రాజ్యం చేపట్టిన వాడిని పరివేత్త అంటారు. (పోతన తెలుగు భాగవతంలో 9-663-వ.). 2. మహాయశాః అనుటలో విష్ణుపురాణంలో చెప్పిన న హ్యార్థినః కర్యవశాదుపేతా కకుత్థ్స వంశే విముఖాః ప్రయాస్తి అనగా కార్యమొకటి కోరి కకుత్థ్స వంశమువారి వద్దకు వచ్చిన యాచకులు ఎన్నడును నిరాశులై వెళ్ళరు అన్నది సూచితము.
- ఉపకరణాలు:
నివర్తయామాస తతో
భరతం భరతాగ్రజః ।
స కామ మనవాప్యైవ
రామపాదా వుపస్పృశన్ ।
టీకా:
నివర్తయామాస = మరలించెను; తతః = అటుపిమ్మట; భరతం = భరతుని; భరతాగ్రజః = భరతుని అన్న(శ్రీరాముడు); సః = అతడు(భరతుడు); కామమ్ = కోరిక; అనవాప్యైవ = నెరవేఱకున్నను; రామపాదౌ = రాముని పాదుకలను; ఉపస్పృశన్ = సేవించెను.
భావము:
అలా నచ్చజెప్పి తిరిగి అయోధ్యకు పంపగా, భరతుడు శ్రీరాముని తనవెంట తీసుకువెళ్ళవలెనను కోరిక నెరవేఱకున్నను.
- ఉపకరణాలు:
నందిగ్రామేఽ కరో ద్రాజ్యం
రామాగమన కాంక్షయా ॥
గతేతు భరతే శ్రీమాన్
సత్యసంధో జితేంద్రియః ॥
టీకా:
నందిగ్రామే = నందిగ్రామమునందు; అకరోత్ = చేసెను; రాజ్యమ్ = రాజ్యపాలన; రామాగమన = రామ+అగమన, శ్రీరాముడు తిరిగి రావాలనే; కాఙ్క్షయా = ఆకాంక్షతో; గతే = వెళ్ళిన పిమ్మట; తు; భరతే = భరతుడు; శ్రీమాన్ = ప్రశస్తమైన కాంతి కలిగినవాడు; సత్యసంధః = సత్యసంధుడు; జితేంద్రియః = ఇంద్రియములను జయించినవాడు.
భావము:
శ్రీరామపాదుకలను సేవించుచు వాటిని సింహాసనముపై ప్రతిష్ఠించెను భరతుడు అలా వెళ్ళిన పిదప సత్యసంధుడు, జితేంద్రియుడు ఐన రాముడు.
- ఉపకరణాలు:
రామస్తు పునరాలక్ష్య
నాగరస్య జనస్య చ ।
తత్రాగమన మేకాగ్రో
దండకాన్ ప్రవివేశ హ ॥
టీకా:
రామః = శ్రీరాముడు; తు; పునః = మఱల; ఆలక్ష్య = తెలిసి, ఊహించి; నాగరస్య = అయోధ్యా నగరము యొక్క; జనస్య = జనులు యొక్క; చ; తత్ర = అక్కడకు; ఆగమనమ్ = వచ్చుట, రాక; ఏకాగ్రః = అవశ్యము, తప్పక; దండకాన్ = దండకారణ్యమును; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; హ.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుడు అచటకు అయోధ్యానగర పౌరుల రాక తప్పదని ఊహించి, దండకారణ్యమునకు వెళ్ళెను.
- ఉపకరణాలు:
ప్రవిశ్య తు మహారణ్యం
రామో రాజీవలోచనః ।
విరాధం రాక్షసం హత్వా
శరభంగం దదర్శ హ ॥
టీకా:
ప్రవిశ్య = ప్రవేశించిన పిదప; తు; మహారణ్యమ్ = దండక మహారణ్యమును; మః = శ్రీరాముడు; రాజీవలోచనః = పద్మములవంటి నేత్రములు కలవాడు; విరాధమ్ = విరాధుడు అను; రాక్షసమ్ = రాక్షసుని; హత్వా = వధించి; శరభంగమ్ = శరభంగ మహర్షిని; దదర్శ = దర్శించెను; హ.
భావము:
రాజీవలోచనుడు అయిన శ్రీరామచంద్రమూర్తి, దండకవనములో ప్రవేశించిన పిదప విరాధుడు అనే రాక్షసుడిని వధించెను; అటు పిమ్మట శరభంగ మహర్షిని దర్శించెను
- ఉపకరణాలు:
సుతీక్ష్ణం చాప్యగస్త్యం చ
అగస్త్యభ్రాతరం తథా ।
అగస్త్య వచనాచ్చైవ
జగ్రాహైంద్రం శరాసనమ్ ॥
టీకా:
సుతీక్ష్ణమ్ = సుతీక్ష్ణ మహర్షిని; చ; అపి = కూడ; అగస్త్యమ్ = అగస్త్య మహర్షిని; చ; అగస్త్యభ్రాతరమ్ = అగస్త్యుని సోదరుని; తథా = అటులనే (దర్శించెను); అగస్త్య = అగస్త్యమహర్షి; వచనాత్ = ఆదేశములను; చ; ఏవ = ప్రకారమే; జగ్రాహ = గ్రహించెను; ఐంద్రమ్ = ఐంద్రము అను; శరాసనమ్ = ధనుస్సును.
భావము:
సుతీక్ష్ణ, అగస్త్య మహర్షులను మరియు అగస్త్యుని సోదరుని కూడ దర్శించెను. ఐంద్రము అనే విల్లును గ్రహించను.
*గమనిక:-
అగస్త్యభ్రాత - అగస్త్యమహర్షి సోదరుని పేరు "సుదర్శనుడు" అని సనత్కుమార సంహితలో ఉన్నది.
- ఉపకరణాలు:
ఖడ్గం చ పరమప్రీతః
తూణీ చాక్షయసాయకౌ ।
వసతస్తస్య రామస్య
వనే వనచరైః సహ ॥
టీకా:
ఖడ్గమ్ = ఖడ్గమును; చ = కూడ; పరమ = మిక్కిలి; ప్రీతః = ప్రీతితో; తూణీ = అమ్ములపొదులు; చ; అక్షయసా = తరుగని; సాయకౌ = బాణములు జంటను; వసతః = నివసించువాడు; తస్య = ఆ; రామస్య = శ్రీరాముడి; వనే = అరణ్యము నందు; వనచరైః = ఆ వనములో ఉండెడి వారు; సహ = కూడి.
భావము:
శ్రీరామచంద్రమూర్తి ఆ ఖడ్గమును మరియు బాణములు అక్షయంగా ఉండే అమ్ముల పొదుల జంటను పరమ ప్రీతితో స్వీకరించెను. వారు దండకారణ్యములో నివసించుచుండగా, ఆయన వద్దకు అచటి ప్రజలు, ఋషులు అందఱు కలిసి వచ్చిరి.
- ఉపకరణాలు:
ఋషయోఽ భ్యాగమన్ సర్వే
వధాయాసుర రక్షసామ్ ।
స తేషాం ప్రతిశుశ్రావ
రాక్షసానాం తదా వనే ॥
టీకా:
ఋషయః = ఋషులు; అభ్యాగమన్ = వచ్చినవారు; సర్వే = అందరు; వధాయ = వధించు; అసుర = అసురులను; రక్షసామ్ = రాక్షసులను; సః = ఆ శ్రీరాముడు; తేషామ్ = వారి; ప్రతిశుశ్రావ = విని అంగీకరించెను; రాక్షసానామ్ = రాక్షసుల; తథా = ఆ విన్నపమును; వనే = వనమునందు.
భావము:
వచ్చిన ఋషులు అందరు రాక్షసులను వధించమని కోరుటకు వచ్చిరి. వారి ప్రార్థనను శ్రీరాముడు అంగీకరించెను.
- ఉపకరణాలు:
ప్రతిజ్ఞాతశ్చ రామేణ
వధః సంయతి రక్షసామ్ ।
ఋషీణా మగ్నికల్పానాం
దండకారణ్య వాసినామ్ ॥
టీకా:
ప్రతిజ్ఞాతః = ప్రతిజ్ఞబూనబడెను; చ; రామేణ = రామునిచేత; వధః = వధించెదనని; సంయతి = యుద్ధమునందు; రక్షసామ్ = రాక్షసులను; ఋషీణామ్ = ఋషులకు; అగ్నికల్పానామ్ = అగ్నితుల్యులైన; దండకారణ్య = దండకారణ్యములోని; వాసినామ్ = ప్రజలకు.
భావము:
వారి ప్రార్థనను అంగీకరించి, అగ్నితుల్యులైన ఆ మునీశ్వరుల ఎదుట, దండకారణ్యమిలోని ఎదుట "యుద్ధములో రాక్షసులను వధించెదను" అని ప్రతిజ్ఞబూనెను.
- ఉపకరణాలు:
తేన తత్రైవ వసతా
జనస్థాన నివాసినీ ।
విరూపితా శూర్పణఖా
రాక్షసీ కామరూపిణీ ॥
టీకా:
తేన = వానిచే (శ్రీరామునిచే); తత్ర = అక్కడ (దండకారణ్యము నందు); ఏవ = మాత్రమే; వసతా = నివసించుచున్నది; జనస్థానృ = జనస్థానమునందు; నివాసినీ = నివసించునది; విరూపితా = వికృతరూపిగ చేయబడినది; శూర్పణఖా = శూర్పణఖ అను; రాక్షసీ = రాక్షసి; కామరూపిణీ = కోరిన రూపము ధరించగలిగినది.
భావము:
శ్రీరాముడు ఆ దండకారణ్యములో నివసించుచుండగా, అదే వనమునందు జనస్థానములో ఉంటున్న రాక్షస స్త్రీ, కామరూపిణి అయిన శూర్పణఖను (లక్ష్మణస్వామిచే ముక్కు చెవులు కోయించి) విరూపిగా చేసెను.
*గమనిక:-
జనస్థానము అనునది దండకవనములో జనులు నివసించు ఒక ప్రదేశము. శూర్పణఖ అననగా చుప్పనాతి, రావణుని చెల్లెలు. దీని మగఁడు విద్యుజ్జిహ్వుఁడు; కొడుకు జంబుకుమారుఁడు. రాముఁడు దండకారణ్యమున ఉండునపుడు ఒకనాడు ఈశూర్పణఖ అతనిపర్ణశాలకు వచ్చి అతఁడు తన్ను పెండ్లాడవలయును అను తలఁపున సీతాదేవిని మ్రింగపోఁగా లక్ష్మణుఁడు దీని ముక్కుచెవులుకోసి తఱిమెను. అంతట ఇది జనస్థానమునందు ఉన్న తన సోదరులగు ఖరుఁడు దూషణాదులతో తన అవమానపాటు చెప్పుకోఁగా ఆ రక్కసులు రామునితో పెనుయుద్ధము సలిపిరి. అందు వారితోపాటు పదునాలుగు వేల మంది రక్కసులు మడిసిరి. ఆవల శూర్పణఖ లంకకు పోయి రావణునికి తన భంగపాటు తెలిపి సీతమీఁద కామము కలుగ బోధించి ఆసీతను వాఁడు ఎత్తుకొని పోవునట్లు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః శూర్పణఖావాక్యాత్
ఉద్యుక్తా న్సర్వరాక్షసాన్ ।
ఖరం త్రిశిరసం చైవ
దూషణం చైవ రాక్షసమ్ ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; శూర్పణఖా = శూర్పణఖయొక్క; వాక్యాత్ = మాటల వలన; ఉద్యుక్తాన్ = యుద్దమునకు ఉద్యుక్తులైన; సర్వ = అందరు; రాక్షసాన్ = రాక్షసులను; ఖరమ్ = ఖరుడిని, త్రిశిరసమ్ = త్రిశిరసుని; చ; ఏవ = ఇంకా; దూషణమ్ = దూషణుడను; రాక్షసమ్ = రాక్షసులను; చ; ఏవ.
భావము:
అటుపిమ్మట శూర్పణఖ మాటలచేత రెచ్చగొట్టబడిన ఖరుడు, త్రిశిరసుడు, దూషణుడు యుద్దమునకు ఉద్యుక్తులై రాగా, ఆ దండకారణ్యములో నివసించుచున్న శ్రీరాముడు జనస్థాన నివాసులయిన ఖర, దూషణ, త్రిశిరసులను. ఇంకా
- ఉపకరణాలు:
నిజఘాన రణే రామః
తేషాం చైవ పదానుగాన్ ।
వనే తస్మి న్నివసతా
జనస్థాన నివాసినామ్ ॥
టీకా:
నిజఘాన = వధించెను; రణే = రణములో; రామః = శ్రీరాముడు; తేషామ్ = వారి యొక్క; చ; ఏవ = మరియు; పదానుగాన్ = అనుచరులను; వనే = దండకారణ్యము నందు; తస్మిన్ = అక్కడ; నివసతా = నివసించుచున్న; జనస్థాన = జనస్థానములో; నివాసినామ్ = నివసించే.
భావము:
అక్కడ ఉండి యుద్దములో వారి అనుచరులను సంహరించెను. ఆ జనస్థానములో నివసించేవారు.
- ఉపకరణాలు:
రక్షసాం నిహతాన్యాసన్
సహస్రాణి చతుర్దశ ।
తతో జ్ఞాతివధం శ్రుత్వా
రావణః క్రోధమూర్ఛితః ॥
టీకా:
రక్షసామ్ = రాక్షసులు; నిహతాని = నిహతులు; అసన్ = అయిరి; సహస్రాణి = వేలు; చతుర్దశ = పదునాలుగు; తతః = అనంతరం; జ్ఞాత = దాయాదుల; వధమ్ = మరణము; శ్రుత్వా = విని; రావణః = రావణుడు; క్రోధమూర్ఛితః = కోపముతో ఉద్రిక్తుడాయెను.
భావము:
అలా పదునాలుగువేలమంది రాక్షసులు మరణించారు. అనంతరము దాయాదుల మరణవార్త విన్న రావణుడు మిక్కిలి క్రోధోద్రిక్తుడాయెను.
- ఉపకరణాలు:
సహాయం వరయామాస
మారీచం నామ రాక్షసమ్ ।
వార్యమాణః సుబహుశో
మారీచేన స రావణః ॥
టీకా:
సహాయమ్ = సహాయము; వరయామాస = అడిగెను; మారీచమ్ = మారీచుడను; నామ = నామముగల రాక్షసమ్ = రాక్షసుని; వార్యమాణః = వారించినవాడు; సుబహుశః = పెక్కుమార్లు; మారీచేన = మారీచునిచే; సః = అతడు; రావణః = రావణుడు;
భావము:
సీతాదేవిని అపహరించుటకు, మారీచుడను రాక్షసుని సహాయము అడిగెను. మారీచుడు పెక్కుమార్లు ఆ రావణుడిని వారించెను.
- ఉపకరణాలు:
న విరోధో బలవతా
క్షమో రావణ తేన తే" ।
అనాదృత్య తు తద్వాక్యమ్
రావణః కాలచోదితః ॥
టీకా:
న = కాదు; విరోధః = విరోధము; బలవతా = బలవంతుడు; క్షమః = తగినది; రావణ = ఓ రావణ; తేన = వానితో (శ్రీరామునితో); తే = నీకు; అనాదృత్య = అనాదరించెను; తు; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = మాటలను; రావణః = రావణుడు; కాలచోదితః = మృత్యువుచే ప్రేరేపించబడి.
భావము:
"ఓ రావణ, శ్రీరాముడు నీకంటే శక్తిమంతుడు, అతనితో నీకు విరోధము తగదు" అని వారించెను. ఆయువు తీరిన రావణుడు మారిచుని మాటలను అనాదరించెను.
- ఉపకరణాలు:
జగామ సహ మారీచః
తస్యాశ్రమపదం తదా ।
తేన మాయావినా దూరమ్
అపవాహ్య నృపాత్మజౌ ॥
టీకా:
జగామ = వెళ్ళెను; సహ = కూడి; మారీచః = మారీచునితో; తస్య = ఆ రాముని; ఆశ్రమ = ఆశ్రమ; పదమ్ = స్థానమునకు; తదా = అప్పుడు; తేన = వానిచే (మారీచునిచే); మాయావినా = మాయావి అయిన; దూరమ్ = దూరముగా; అపవాహ్య = పంపించెను; నృపాత్మజౌ = రాజకుమారులను ఇద్దరిని (శ్రీరామ లక్ష్మణులను).
భావము:
అతనిని వెంట తీసుకుని శ్రీరాముని ఆశ్రమమునకు వెళ్ళెను. మాయావి అయిన మారీచునిచే శ్రీరామలక్ష్మణులను దూరముగా పంపించెను.
- ఉపకరణాలు:
జహార భార్యాం రామస్య
గృధ్రం హత్వా జటాయుషమ్ ।
గృధ్రం చ నిహతం దృష్ట్వా
హృతాం శ్రుత్వా చ మైథిలీమ్ ॥
టీకా:
జహార = అపహరించెను; భార్యామ్ = భార్యను; రామస్య = రాముని; గృధ్రమ్ = గ్రద్దను; హత్వా = వధించెను; జటాయుషమ్ = జటాయువను; గృధ్రం చ = జటాయువును; చ; నిహతమ్ = కూల్చబడిన; దృష్ట్వా = చూచి; హృతామ్ = అపహరించబడినది అని; శ్రుత్వా = విని; చ; మైథిలీమ్ = మైథిలిని.
భావము:
రావణుడు శ్రీరాముని భార్య సీతాదేవిని అపహరించెను. మార్గములో అడ్డువచ్చిన జటాయువును వధించెను. శ్రీరాముడు రావణునిచే పడగొట్టబడి అవసాన దశలో ఉన్న జటాయువు ద్వారా రావణుడు సీతను అపహరించెనని తెలుసుకునెను.
- ఉపకరణాలు:
రాఘవః శోకసంతప్తో
విలలా పాకులేంద్రియః ।
తతస్తేనైవ శోకేన
గృధ్రం దగ్ధ్వా జటాయుషమ్ ॥
టీకా:
రాఘవః = రాఘవుడు; శోకసంతప్తః = శోకముతో తపింపబడినవాడై; విలలాప = విలపించెను; ఆకులేంద్రియః = వ్యాకులపాటుతో; తతః = పిమ్మట; తేన ఏవ = ఆ శ్రీరాముడు; శోకేన = శోకముతో; గృధ్రమ్ = గ్రద్దను; దగ్ధ్వా = దహనము చేసెను (అంతిమ సంస్కారములు జరిపెను); జటాయుషమ్ = జటాయువును.
భావము:
రఘురాముడు శోకముతో తపిస్తూ వ్యాకులపాటుకులోనై విలపించెను. పిమ్మట, రాముడు జటాయునకు శోకముతోడనే దహనసంస్కారములు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
మార్గమాణో వనే సీతాం
రాక్షసం సందదర్శ హ ।
కబంధం నామ రూపేణ
వికృతం ఘోరదర్శనమ్ ॥
టీకా:
మార్గమాణః = అన్వేషించుచున్నవాడు; వనే = అడవిలో; సీతామ్ = సీతాదేవి కొఱకు; రాక్షసమ్ = రాక్షసుని; సందదర్శ = చూచెను; హ; కబంధమ్ = కబంధుడు అను; నామ = పేరుగల; రూపేణ = రూపములో; వికృతమ్ = వికృతమైన; ఘోర = భయంకరుని; దర్శనమ్ = భయంకరుని,
భావము:
శ్రీరామచంద్రమూర్తి వనములో సీతాదేవిని అన్వేషించుచుండగా కబంధుడను పేరు కలిగిన, వికృతాకరముతో చూచుటకు భయంకరుడైన రాక్షసుని చూచెను.
*గమనిక:-
కబంధుడు- దండకారణ్యము నందలి ఒక రాక్షసుడు. వీనికి కాళ్ళు లేవు . యోజనము పొడవు చేతులు రలవు. పొట్టలోనికి ముఖము అణిగిపోయి ఉంటుంది. పరమ భీకరుడు. పూర్వజన్మలో దనువు అను గంధర్వుడు, ఋషి శాపము వలన ఈ రూపు రొందెను.
- ఉపకరణాలు:
తం నిహత్య మహాబాహుః
దదాహ స్వర్గతశ్చ సః ।
స చాస్య కథయామాస
శబరీం ధర్మచారిణీమ్ ॥
టీకా:
తమ్ = ఆ, రాక్షనుడిని; నిహత్య = వధించి; మహా = గొప్ప, బాహుః = భుజశక్తియుతుని, శ్రీరాముడు; దదాహ = కాల్చెను; స్వర్గతః = స్వర్గమును పొందెను; చ; సః = అతడు (jరాముడు); సః = అతడు (కబంధుడు); చ; అస్య = అతనికి (ఆ శ్రీరామునికి); కథయామాస = చెప్పెను; శబరీమ్ = శబరిని గూర్చి; ధర్మచారిణీమ్ = ధర్మములను ఆచరించునామెను.
భావము:
గొప్పబాహువులు కలిగిన రాముడు ఆ రాక్షసుడిని వధించి దహన సంస్కారములు చేసెను. శ్రీరామునిచే దహనసంస్కారములు పొందుటచే ఆ రాక్షసునికి స్వర్గప్రాప్తి కలిగెను. కబంధుడు స్వర్గమునకు వెళ్ళుచు, శ్రీరామునితో ఇలా చెప్పెను "ఓ రాఘవ! దగ్గరలో ధర్మాత్మురాలైన శబరి కలదు
- ఉపకరణాలు:
శ్రమణీం ధర్మనిపుణాం
అభిగచ్ఛేతి రాఘవ!" ।
సోఽ భ్యగచ్ఛ న్మహాతేజాః
శబరీం శత్రుసూదనః ॥
టీకా:
శ్రమణీమ్ = సన్న్యాసియును; ధర్మ = ధర్మాచరమణలో; నిపుణామ్ = నైపుణ్యము కలిగినదియును; అభిగచ్ఛ = వెళ్ళుము; ఇతి = తప్పక; రాఘవ = ఓ రాఘురా; సః = అతడు (శ్రీరాముడు); అభ్యగచ్ఛత్ = వెళ్ళెను; మహా = మహా; తేజాః = తేజశ్శాలి; శబరీమ్ = శబరి వద్దకు; శత్రుసూదనః = శత్రువులను సంహరించువాడు.
భావము:
ఓ రామా! ధర్మం బాగా తెలిసిన శబరి వద్దకు తప్పక వెశ్శు.” మహాతేజశ్వి, శత్రువులను సంహరించువాడు అయిన ఆ శ్రీరామచంద్రమూర్తి శబరి వద్దకు వెళ్ళెను.
- ఉపకరణాలు:
శబర్యా పూజితః సమ్యక్
రామో దశరథాత్మజః ।
పంపాతీరే హనుమతా
సంగతో వానరేణ హ ॥
టీకా:
శబర్యా = శబరిచేత; పూజితః = పూజింపబడెను; సమ్యక్ = చక్కగా; రామః = రాముడు; దశరథాత్మజః = దశరథ మహారాజు పుత్రుడైన; పంపా = పంపానది; తీరే = తీరమందు; హనుమతా = హనుమంతుడు అను; సంగతః = కలుసుకొనెను; వానరేణ = వానరుని; హ.
భావము:
శబరి దశరథుని కుమారుడైన రాముని భక్తితో చక్కగా పూజించెను. శ్రీరాముడు, పంపాసరస్సుతీరమందు హనుమంతుడను వానరుని కలుసుకొనెను.
- ఉపకరణాలు:
హనుమ ద్వచనాచ్చైవ
సుగ్రీవేణ సమాగతః ।
సుగ్రీవాయ చ తత్సర్వం
శంసద్రామో మహాబలః ॥
టీకా:
హనుమత్ = హనుమంతుని; వచనాత్ = మాటల; చ; ఏవ = వలన; సుగ్రీవేణ = సుగ్రీవుడిని; సమాగతః = కలుసుకొనెను; సుగ్రీవాయ = సుగ్రీవునకు; చ; తత్ = ఆ; సర్వమ్ = సమస్తమును; శంసత్ = వివరించెను; రామః = శ్రీరాముడు; మహా = మహా; బలః = బలశాలి అయిన.
భావము:
ఆ హనుమంతుని మాటలవలన సుగ్రీవుడిని కలుసుకొనెను. మహాబలశాలి ఐన శ్రీరాముడు, తన వృత్తాంతమునంతటిని సుగ్రీవునకు జరిగినది జరిగినట్లుగా వివరించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఆదితస్తద్యథా వృత్తం
సీతాయాశ్చ విశేషతః ।
సుగ్రీవశ్చాపి తత్సర్వం
శ్రుత్వా రామస్య వానరః ॥
టీకా:
ఆదితః = మొదటినుండి; తత్ = దానిని; యథా = యథాతథంగా; వృత్తమ్ = వృత్తాంతమును; సీతాయాః = సీతాదేవి గురించి; చ; విశేషతః = విశేషించి; సుగ్రీవః = సుగ్రీవుడు; చ; అపి = కూడా; తత్ = ఆ; సర్వమ్ = సర్వమును (వృత్తాంత మంతయును); శ్రుత్వా = విని; రామస్య = శ్రీరాముని; వానరః = వానరుడైన.
భావము:
మొదటినుండి సర్వం విశేషించి సీతాపహరణం గురించి తెలిపెను. వానరుడైన సుగ్రీవుడు శ్రీరాముని వృత్తాంతము అంతటిని వినిన తరువాత.
- ఉపకరణాలు:
చకార సఖ్యం రామేణ
ప్రీతశ్చై వాగ్నిసాక్షికమ్ ।
తతో వానరరాజేన
వైరానుకథనం ప్రతి ॥
టీకా:
చకార = చేసెను; సఖ్యమ్ = మైత్రిని; రామేణ = శ్రీరామునితో; ప్రీతః = ప్రీతితో; చ = మఱియి; ఏవ = ఆసక్తితో; అగ్నిసాక్షికమ్ = అగ్నిసాక్షిగా; తతః = అటుపిమ్మట; నరరాజేన = వాలితో {వానరరాజు- వానరః (వానరులకు) రాజు, వాలి}; వైర = శతృత్వము; అనుకథనం = వృత్తాంతమును తెలుపమనెను; ప్రతి = గురించి.
భావము:
ప్రీతితో అగ్నిసాక్షిగా ఆ రామచంద్రునితో మైత్రి చేసుకొనెను. అటుపిమ్మట శ్రీరాముడు వానరరాజైన వాలితో కలిగిన శతృత్వము గురంచి సుగ్రీవుని ప్రశ్నించెను.
- ఉపకరణాలు:
రామాయావేదితం సర్వం
ప్రణయా ద్దుఃఖితేన చ ।
ప్రతిజ్ఞాతం చ రామేణ
తదా వాలివధం ప్రతి ॥
టీకా:
రామాయ = శ్రీరాముని కొఱకు; ఆవేదితం = తెలుపబడెను; సర్వమ్ = అంతయును; ప్రణయాత్ = మిత్రభావముతో; దుఃఖితేన = దుఃఖితుడై; చ; ప్రతిజ్ఞాతమ్ = ప్రతిజ్ఞ చేయబడెను; చ; రామేణ = శ్రీరామునిచే; తదా = అప్పుడు; వాలి = వాలిని; వధమ్ = వధించుట; ప్రతి = గురించి.
భావము:
సుగ్రీవుడు దుఃఖితుడై శ్రీరామునికి జరిగిన వృత్తాంతము అంతటిని తెలిపెను. అనంతరము శ్రీరామచంద్రమూర్తి వాలిని సంహరించెదనని ప్రతిజ్ఞ చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
వాలినశ్చ బలం తత్ర
కథయామాస వానరః ।
సుగ్రీవః శంకితశ్చాసీత్
నిత్యం వీర్యేణ రాఘవే ॥
టీకా:
వాలినః = వాలియొక్క; చ; బలమ్ = బలమును; తత్ర = అక్కడ; కథయామాస = విపులముగా చెప్పెను; వానరః = వానరుడు (సుగ్రీవుడు); సుగ్రీవః = సుగ్రీవుడు; శఙ్కితఃచ = శంకిచుచున్నవాడు; చ = ఐ; ఆసీత్ = ఉండెను; నిత్యమ్ = ఎల్లపుడు; వీర్యేణ = పరాక్రమమునందు; రాఘవే = శ్రీరాముని.
భావము:
అంతట సుగ్రీవుడు వాలియొక్క బలపరాక్రములగూర్చి విపులముగా వివరించెను. సుగ్రీవుడు, శ్రీరాముని బలపరాక్రమములను ఎప్పుడు సందేహించుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
రాఘవప్రత్యయార్థం తు
దుందుభేః కాయముత్తమమ్ ।
దర్శయామాస సుగ్రీవో
మహాపర్వత సన్నిభమ్ ॥
టీకా:
రాఘవ = శ్రీరాముని బలము; ప్రత్యయ = విశ్వాసనీయత తెలియుట; అర్థం = కొఱకు; తు; దుందుభేః = దుందుభి; కాయమ్ = కాయమును; ఉత్తమమ్ = ఉత్తమమైన; దర్శయామాస = చూపించెను; సుగ్రీవః = సుగ్రీవుడు; మహా = పెద్ద; పర్వతః = కొండ; సన్నిభమ్ = వంటిదానిని.
భావము:
సుగ్రీవుడు శ్రీరాముని శక్తి సామర్థ్యాల విశ్సనీయత తెలుసుకొనుట కొఱకు (వాలిచే వధింపబడిన) మహాపర్వతము వలెనున్న దుందుభి అను రాక్షసుని కళేబరమును చూపెను.
- ఉపకరణాలు:
ఉత్స్మయిత్వా మహాబాహుః
ప్రేక్ష్య చాస్థి మహాబలః ।
పాదాంగుష్ఠేన చిక్షేప
సంపూర్ణం దశయోజనమ్ ॥
టీకా:
ఉత్ = సాలోచన, ఆంధ్రవాచస్పతము; స్మయిత్వా = మందహాసముతో; మహా = గొప్ప; బాహుః = భుజశక్తి కలిగిన; ప్రేక్ష్య = చూసి; చ; అస్థిః = అస్థిపంజరమును; మహాబలః = మహాబలశాలి; పాద = కాలి; అంగుష్ఠేన = బొటనవ్రేలితో; చిక్షేప = విసరివేసెను, తన్నెను; సంపూర్ణమ్ = పూర్తిగా; దశ = పది; యోజనమ్ = యోజనముల దూరమున.
భావము:
మహాబాహువు, మహాబలశాలి అయిన శ్రీరాముడు సాలోచనపూర్వక మందహాసముతో ఆ కాయమును చూసి, తన కాలిబొటకనవ్రేలితో అస్థిపంజరమును పది యోజనముల దూరము పడునట్లు తన్నెను.
*గమనిక:-
యోజనము- పురాతన దూరమానములోని కొలత. దీని విలువ ప్రాంతీయబేధాలు బట్టి మారుట ఉండెడిది. నిర్దిష్టమైన విలువ ఇప్పుడు అందుబాటులో లేదు. సుమారు 8 కిమీ అనీ 16 కిమీ అని వినబడుతోంది.
- ఉపకరణాలు:
బిభేద చ పునస్సాలాన్
సప్తైకేన మహేషుణా ।
గిరిం రసాతలం చైవ
జనయ న్ప్రత్యయం తదా ॥
టీకా:
బిభేద = భేదించెను; చ; పునః = మఱల; సాలాన్ = మద్దిచెట్లను; సప్త = ఏడు; ఏకేన = ఒకేఒక్క; మహా = గొప్ప; ఇషుణా = బాణముతో; గిరిమ్ = కొండను; రసాతలమ్ = రసాతలమును; చైవ; జనయన్ = కలిగించుట కొఱకు; ప్రత్యయమ్ = విశ్వాసము; తదా = అప్పుడు ॥
భావము:
శ్రీరాముడు సుగ్రీవునకు నమ్మకము కలిగించుటకు ఒకేఒక్క బాణముతో ఏడు సాలవృక్షములను, కొండను, రసాతలమును భేదించెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః ప్రీతమనాస్తేన
విశ్వస్తస్స మహాకపిః ।
కిష్కింధాం రామసహితో
జగామ చ గుహాం తదా ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; ప్రీతమనాః = సంతసించిన మనస్సు కలవాడు; తేన = దానిచేత (ఆ కార్యముతో); విశ్వస్తః = విశ్వాసము కూడా కలిగినవాడై; చ; సః = అతడు; మహాకపిః = గొప్ప వానరుడు అయిన సుగ్రీవుడు; కిష్కింధామ్ = కిష్కింధకు; రామ సహితః = శ్రీరామచంద్రునితో కూడి; జగామ చ = వెళ్ళెను; చ; గుహామ్ = గుహ యందున్న; తదా = అప్పుడు.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుని పరాక్రమమును కన్నులారా చూచిన మహావానరుడైన సుగ్రీవుడు ఎంతో సంతోషించెను. మిక్కిలి విశ్వాసము కలవాడై గుహలోనున్న కిష్కింధానగరమునకు శ్రీరామునితో కూడి వెళ్ళెను.
- ఉపకరణాలు:
తతోఽ గర్జద్ధరివరః
సుగ్రీవో హేమపింగలః ।
తేన నాదేన మహతా
నిర్జగామ హరీశ్వరః ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; అగర్జత్ = గర్జించెను; హరివరః = వానరశ్రేష్ఠుడు; సుగ్రీవః = సుగ్రీవుడు; హేమపిఙ్గలః = బంగారపు గోరోజనపు వర్ణము కలిగినవాడు; తేన = ఆ; నాదేన = శబ్దముచే; మహతా = గొప్పదైన; నిర్జగామ = బయటకు వచ్చెను; హరీశ్వరః = వానరప్రభువైన వాలి.
భావము:
అటుపిమ్మట, గోరోజనపు వర్ణము కలిగిన వానరశ్రేష్ఠుడు సుగ్రీవుడు గర్జించెను, ఆ గొప్పనాదమును విని వానరప్రభువు వాలి బయటకు వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
అనుమాన్య తదా తారాం
సుగ్రీవేణ సమాగతః ।
నిజఘాన చ తత్రైనం
శరేణైకేన రాఘవః ॥
టీకా:
అనుమాన్య = ఒప్పించి; తదా = అప్పుడు; తారామ్ = తారను; సుగ్రీవేణ = సుగ్రీవునితో; సమాగతః = కలిసెను (తలపడెను); నిజఘాన = వధించెను; చ; తత్ర = అక్కడ; ఏనమ్ = వానిని (వాలిని); శరేణ = ఒక్క బాణముచే; ఏకేన = ఒకే దానితో; రాఘవః = రాఘవుడు.
భావము:
అప్పుడు (వారించుచున్న) తన భార్య తారను ఒప్పించి వాలి సుగ్రీవునితో తలపడెను. అంతట శ్రీరాముడు ఒకే బాణముతో వాలిని వధించెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః సుగ్రీవవచనాత్
హత్వా వాలిన మాహవే ।
సుగ్రీవమేవ తద్రాజ్యే
రాఘవః ప్రత్యపాదయత్ ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; సుగ్రీవ = సుగ్రీవుని; వచనాత్ = కోరికను అనుసరించి; హత్వా = వధించి; వాలినమ్ = వాలిని; ఆహవే = యుద్ధములో; సుగ్రీవమ్ = సుగ్రీవుడిని; ఏవ = మాత్రమే; తత్ = ఆ; రాజ్యే = రాజ్యమునకు; రాఘవః = రాఘవుడు; ప్రత్యపాదయత్ = ప్రతిష్ఠించెను.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుడు సుగ్రీవుని కోరిన ప్రకారం వాలిని వధించి, ఆ రాజ్యమునకు సుగ్రీవుడిని రాజుగా ప్రతిష్ఠించెను.
- ఉపకరణాలు:
స చ సర్వాన్సమానీయ
వానరా న్వానరర్షభః ।
దిశః ప్రస్థాపయామాస
దిదృక్షు ర్జనకాత్మజామ్ ॥
టీకా:
సః = అతడు; చ; సర్వాన్ = అందఱిని; సమానీయ = రప్పించి; వానరాన్ = వానరులను; వానరర్షభః = వానర+ఋషభః, వానర శ్రేష్ఠుడైన సుగ్రీవుడు; దిశః = దిక్కులకు; ప్రస్థాపయామాస = పంపెను; దిదృక్షుః = చూచుటకు; జనకాత్మజామ్ = జనకమహారాజ పుత్రిక సీతాదేవిని.
భావము:
వానరప్రభువైన సుగ్రీవుడు వానరులందఱిని రప్పించి సీతాదేవిని అన్వేషించుటకు అన్ని దిక్కులకు పంపెను.
- ఉపకరణాలు:
తతో గృధ్రస్య వచనాత్
సంంపాతేర్హనుమాన్బలీ ।
శతయోజన విస్తీర్ణం
పుప్లువే లవణార్ణవమ్ ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; గృధ్ర = గ్రద్ద; అస్య = యొక్క; వచనాత్ = వచనములను అనుసరించి; సంపాతేః = సంపాతి అను; హనుమాన్ = హనుమంతుడు; బలీ = బలవంతుడు అయిన; శత = వంద; యోజన = యోజనముల; విస్తీర్ణమ్ = విస్తీర్ణము గల; పుప్లువే = దాటెను; లవణార్ణవమ్ = లవణ సముద్రమును.
భావము:
జటాయువు సోదరుడైన సంపాతి అను పక్షిరాజు వచనములను అనుసరించి మహాబలసంపన్నుడైన ఆంజనేయుడు నూరు యోజనముల విస్తీర్ణము గల లవణ సముద్రమును దాటెను.
*గమనిక:-
(1) సంపాతి- జటాయువు సోదరుడు సంపాతి. అనూరుని పెద్దకొడుకు. తల్లి శ్యేని. తమ్ముఁడు జటాయువు. కొడుకు సుపార్వ్శుఁడు. ఒకప్పుడు ఇతఁడును ఇతని తమ్ముఁడు అగు జటాయువును తమతమ శక్తి కొలఁదిని ఎఱుఁగ కోరి అంతరిక్షమునకు ఎగసి పైకిపోవుచు సూర్యమండలమును సమీపింపఁగా జటాయువు సూర్యుని వేఁడిమికి తాళచాలక క్రిందికి ఒఱగఁగా ఇతఁడు తన ఱెక్కలచేత అతనిని కప్పెను. అపుడు సూర్యకిరణముల వేఁడిమిచే ఇతని ఱెక్కలు కాలిపోయెను. అంతట మింట నిలువ నేరక ఇతఁడు సముద్రమునను, జటాయువు దండకారణ్యమునందలి జనస్థానమునను పడిరి. పిమ్మట ఇతఁడు హనుమదాదులకు సీత లంకలో ఉండు వృత్తాంతమును తెలిపి ఆసుకృతాతిశయముచే మరల ఱెక్కలు మొలవఁగా తన ఉనికిపట్టు అగు హిమవంతమునకు పోయి చేరెను. పురాణనామచంద్రిక. (2) సంపాతము అంటే పట్టి వాలుట. కనుక, సంపాతి అంటే వాలుటలో నేర్పరి అనవచ్చును.?
- ఉపకరణాలు:
తత్ర లంకాం సమాసాద్య
పురీం రావణపాలితామ్ ।
దదర్శ సీతాం ధ్యాయంతీమ్
అశోకవనికాం గతామ్ ॥
టీకా:
తత్ర = అచట; లంకాం = లంకను; సమ = చక్కగా; ఆసాద్య = చేరి; పురీం = లంకాపురమును; రావణ = రావణుడిచే; పాలితామ్ = పాలింపబడుచున్న దానిని; దదర్శ = చూచెను; సీతాం = సీతాదేవిని; ధ్యాయంతీం = ధ్యానములోనున్నామెను; అశోకవనికాం = అశోకవనములో; గతామ్ = ఉన్నామెను
భావము:
హనుమంతుడు రావణునిచే పాలింపబడుచున్న లంకాపురమునకు చక్కగా చేరెను. అచట ఆశోకవనములో ధ్యానించుచున్న సీతాదేవిని దర్శించెను.
- ఉపకరణాలు:
నివేదయిత్వాఽ భిజ్ఞానం
ప్రవృత్తిం వినివేద్య చ ।
సమాశ్వాస్య చ వైదేహీం
మర్దయామాస తోరణమ్ ॥
టీకా:
నివేదయిత్వా = సమర్పించెను; అభిజ్ఞానమ్ = ఆనవాలు (రాముడిచ్చిన ఉంగరము); ప్రవృత్తిం = వృత్తాంతమును, సమాచారాము; వినివేద్య = విన్నవించెను; చ; సమాశ్వస = ఓదార్చుట; అస్య = చేసెను; చ = మఱియు; వైదేహీమ్ = సీతాదేవిని; మర్దయామాస = ధ్వంసము చేసెను; తోరణమ్ = తోరణమును.
భావము:
అంతట ఆంజనేయస్వామి శ్రీరాముడు ఆనవాలుగా తనకు ఇచ్చిన ఉంగరమును సీతాదేవికు సమర్పించి, రామ సమాచారము వివరించెను. సీతాదేవిని ఓదార్చెను. తదుపరి ఆశోకవన ప్రవేశ ద్వారమును ధ్వంసము చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
పంచ సేనాగ్రగాన్హత్వా
సప్త మంత్రిసుతానపి ।
శూరమక్షం చ నిష్పిష్య
గ్రహణం సముపాగమత్ ॥
టీకా:
పంచ = ఐదుగురు; సేనాగ్రగాన్ = సేనానాయకులను; హత్వా = వధించి; సప్త = ఏడుగురు; మంత్రి = మంత్రులయొక్క; సుతాన్ = పుత్రులను; అపి = కూడా; శూరమ్ = శూరుడైన; అక్షం = అక్షకుమారుని; చ; నిష్పిష్య = చూర్ణముచేసెను; గ్రహణం = బంధనము; సముపాగమత్ = పొందెను.
భావము:
హనుమంతుడు పంచసేనాగ్రనాయకులను, ఏడుగురు మంత్రి పుత్రులను వధించెను. రావణాసురుని పుత్రుడైన శూరుడు అక్షకుమారుని కూడా చూర్ణం చేసెను. అనంతరము (ఇంద్రజిత్తు ప్రయోగించిన బ్రహ్మాస్త్రమునకు) కట్టుబడెను.
*గమనిక:-
రావణుని తండ్రి విశ్వవసు, తల్లి కైకసి. పితామహుడు బ్రహ్మపుత్రుడైన పులస్త్యుడు. మాతామహుడు సుమాలి. కుబేరుడు సవితిసోదరుడు, సోదరులు సోదరీమణులు. 1) విభీషణుడు, 2) కుంభకర్ణుడు.3) ఖరుడు, 4) దూషణుడు 5) అహిరావణుడు, 6) కుంభిని, 7) శూర్పణక. పుత్రులు ఏడుగురు, 1) ఇంద్రజిత్తు, 2) ప్రహస్థుడు, 3) అతికాయుడు, 4) అక్షకుమారుడు, 5) దేవాంతకుడు, 6) నరాంతకుడు, 7) త్రిశిరుడు.
- ఉపకరణాలు:
అస్త్రేణోన్ముక్త మాత్మానం
జ్ఞాత్వా పైతామహాద్వరాత్ ।
మర్షయన్ రాక్షసాన్వీరో
యంత్రిణస్తాన్య దృచ్ఛయా ॥
టీకా:
అస్త్రేణ = అస్త్రముచే; ఉన్ముక్తమ్ = విముక్తిచెందినవానిగా; ఆత్మానమ్ = తనను; జ్ఞాత్వా = తెలుసుకుని; పైతామహాత్ = బ్రహ్మదేవుడు ఇచ్చిన; వరాత్ = వరము ప్రభావముచే; మర్షయన్ = సహించుచు; రాక్షసాన్ = రాక్షసులను; వీరః = వీరుడు; యంత్రిణః = త్రాళ్ళతో కట్టిన; తాన్ = ఆ; యదృచ్ఛయా = అనుకోకుండా.
భావము:
ఇంతకు పూర్వం బ్రహాదేవుడు ఇచ్చిన వర ప్రభావముచే అనుకోకుండా వచ్చిన బ్రహ్మాస్త్రమునుండి తాను విముక్తిపొందినప్పటికి, త్రాళ్ళతో కట్టబడిన ఆ మహావీరుడైన ఆంజనేయుడు (రావణునితో మాట్లాడుటకు) రాక్షసులు పెడుతున్న బాధలను సహించుచు (రావణసభలోనికి వెళ్ళెను).
- ఉపకరణాలు:
తతో దగ్ధ్వా పురీం లంకాం
ఋతే సీతాం చ మైథిలీమ్ ।
రామాయ ప్రియమాఖ్యాతుం
పునరాయాన్ మహాకపిః ॥
టీకా:
తతః = అటు పిమ్మట; దగ్ధ్వా = తగులపెట్టి; పురీం = పురమును; లఙ్కాం = లంక అనెడి; ఋతే = తప్పించి; సీతాం = సీతాదేవి; చ = అయిన; మైథిలీమ్ = మిథిల రాకుమారి; రామాయ = శ్రీరామునకు; ప్రియమ్ = ప్రియమైన ఈ విషయమును; ఆఖ్యాతుమ్ = చెప్పుటకు; పునః = మళ్ళీ; ఆయాత్ = వచ్చెను; మహాకపిః = గొప్ప వానరుడు (హనుమంతుడు).
భావము:
అటుపిమ్మట (రావణ ఆజ్ఞానుసారమై తోకకు నిప్పు పెట్టగా, ఆ నిప్పుతో) సీతాదేవి ఉన్న ప్రదేశము తప్పించి మిగిలిన లంకా పట్టణమును తగులపెట్టెను. శ్రీరామునికి ప్రీతిగొలిపే ఈ విషయము తెలుపుటకు మళ్ళీ రామునికడకు వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
సోఽ ధిగమ్య మహాత్మానం
కృత్వా రామం ప్రదక్షిణమ్ ।
న్యవేదయ దమేయాత్మా
దృష్టా సీతేతి తత్త్వతః ॥
టీకా:
సః = అతడు (హనుమంతుడు); అధిగమ్య = చేరుకొనబడెను; మహాత్మానాం = మహాత్మునిచే; కృత్వా = చేసి; రామం = శ్రీరామునకు; ప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణ పూర్వక నమస్కారము; న్యవేదయత్ = నివేదించెను; అమేయాత్మా = మహాబుద్ధిశాలి అయిన {అమేయాత్మా- అమేయ+ఆత్మ, అపరిమితమైన బుద్ధి కలవాడు, మహాబుద్ధిశాలి}; "దృష్టా సీతేతి" = చూడబడెను సీత; తత్త్వతః = ఉన్నది ఉన్నట్టుగా.
భావము:
అపరిమితబుద్ధిశాలి అయిన ఆంజనేయుడు శ్రీరాముని కడకు చేరుకుని, ఆయనకు ప్రదక్షిణ పూర్వకముగా నమస్కారము చేసి "చూసాను సీతాదేవిని" అని చెప్పి, జరిగినదంతా ఉన్నది ఉన్నట్లుగా వివరించెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః సుగ్రీవసహితో
గత్వా తీరం మహోదధేః ।
సముద్రం క్షోభయామాస
శరై రాదిత్య సంనిభైః ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; సుగ్రీవ = సుగ్రీవునితో; సహితః = కూడినవాడై; గత్వా = చేరి; తీరం = తీరమును; మహోదధేః = మహాసముద్రము యొక్క; సముద్రం = సముద్రమును; క్షోభయామాస = క్షోభింపజేసెను; శరైః = బాణములచే; ఆదిత్య = సూర్యకిరణములతో; సన్నిభైః = సమానమైన.
భావము:
అనంతరము శ్రీరామచంద్రుడు సుగ్రీవసహితుడై మహాసముద్రతీరమునకు చేరెను. (సముద్రుడు సహకరించకపోవుటచే క్రుద్ధుడైన శ్రీరాముడు) సూర్యకిరణములతో సమాన తీక్షణములైన బాణములచే సముద్రమును క్షోభింపజేసెను.
- ఉపకరణాలు:
దర్శయామాస చాత్మానం
సముద్రస్సరితాం పతిః ।
సముద్రవచనాచ్చైవ
నలం సేతుమకారయత్ ॥
టీకా:
దర్శయామాస = దర్శింపజేసెను; చ = తన; ఆత్మానమ్ = నిజరూపమును; సముద్రః = సముద్రుడు; సరితాం = నదులకు; పతిః = భర్త; సముద్ర = సముద్రుని; వచనాత్ = వచనముల; చ; ఏవ = ప్రకారము; నలం = నలునిచే; సేతుమ్ = సేతువును; అకారయత్ = చేయించెను (నిర్మింపజేసెను).
భావము:
అంతట నదులకు పతి అయిన సముద్రుడు తన నిజరూపమున సాక్షాత్కరించెను. ఆ సముద్రుని మాటలను అనుసరించి శ్రీరాముడు నలునిచే వారధిని నిర్మింపజేసెను.
- ఉపకరణాలు:
తేన గత్వా పురీం లంకాం
హత్వా రావణ మాహవే ।
రామః సీతామనుప్రాప్య
పరాం వ్రీడా ముపాగమత్ ॥
టీకా:
తేన = ఆ వారధిని; గత్వా = దాటి; పురీం = పురమును; లంకామ్ = లంక అనెడి; హత్వా = వధించెను; రావణమ్ = రావణుని; ఆహవే = యుద్ధమునందు; రామః = శ్రీరాముడు; సీతామ్ = సీతాదేవిని; అనుప్రాప్య = పొంది; పరాం = అధికమైన; వ్రీడామ్ = సిగ్గును; ఉపాగమత్ = పొందెను.
భావము:
శ్రీరాముడు ఆ వారధి దాటి లంకాపురమును చేరి యుద్ధమునందు రావణుని వధించెను. సీతను పొంది (పరగృహమందున్న భార్యను ఎలా స్వీకరించవలెను అని) మిక్కిలి సిగ్గుపడెను.
- ఉపకరణాలు:
తామువాచ తతో రామః
పరుషం జనసంసది ।
అమృష్యమాణా సా సీతా
వివేశ జ్వలనం సతీ ॥
టీకా:
తామ్ = ఆమెతో (సీతాదేవితో); ఉవాచ = చెప్పెను; తతః = అటుపిమ్మట; రామః = శ్రీరాముడు; పరుషం = పరుషముగా; జన = జనుల; సంసది = సమక్షములో; అమృష్యమాణా = సహింపలేక; సా = ఆ; సీతా = సీతాదేవి; వివేశ = ప్రవేశించెను; జ్వలనం = అగ్నిలోనికి; సతీ = సాధ్వియైన.
భావము:
అటుపిమ్మట శ్రీరాముడు అందఱి సమక్షములో సీతాదేవితో పరుషముగా మాట్లాడెను. పరమసాధ్వీమణి అయిన ఆ సీతాదేవి ఆ పరుషవాక్కులను సహింపజాలక అగ్నిలో ప్రవేశించెను.
*గమనిక:-
శ్రీరాముడు సీతాదేవిను ఎక్కడా అనుమానించలేదు, అగ్నిపరీక్ష కోరలేదు. సీతాదేవి తనంత తానుగా అగ్నిలోనికి ప్రవేశించినది. శ్రీరామునికి సీతమ్మను అగ్ని ఏమి చేయలేదని తెలుసు గనుక అజ్ఞానుల కళ్ళు తెఱిపించుట కొఱకు అట్లు పలికి సీతమ్మ పాతివ్రత్యమును లోకమునకు చాటిచెప్పెను. సుందరకాండ 55వ సర్గ 23 అథవా చారుసర్వాఙ్గీ రక్షితా స్వేన తేజసా । న నశిష్యతి కల్యాణీ నాగ్నిరగ్నౌ ప్రవర్తతే ॥ హనుమస్వామి లంకాపురిని కాల్చిన తరువాత సీతాదేవి గూర్చి చింతించుచు ఇలా అనుకున్నారు "అగ్నిని అగ్ని దహించలేదు కదా." హనుమస్వామికి తెలిసిన ఈ విషయము శ్రీరామచంద్రునికి తెలియదు అనుకొనుట అజ్ఞానము.)
- ఉపకరణాలు:
తతోఽ గ్నివచనా త్సీతాం
జ్ఞాత్వా విగతకల్మషామ్ ।
బభౌ రామః సంప్రహృష్టః
పూజితః సర్వదైవతైః ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; అగ్నివచనాత్ = అగ్నిదేవుని మాటలచే; సీతామ్ = సీతాదేవిని; జ్ఞాత్వా = తెలిసికొని; విగతకల్మషామ్ = దోషరహితయని; బభౌ = ప్రకాశించెను; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; సంప్రహృష్టః = సంతోషించిన వాడై; పూజితః = పూజింపబడెను; సర్వ = సమస్త; దైవతైః = దేవతలచే.
భావము:
అప్పుడు సీతాదేవి ఎట్టి కళంకములు లేనట్టి మహాపతివ్రత యని అగ్నిదేవుడు ప్రకటించగా శ్రీరాముడు గ్రహించెను. అంత సంతోషించిన శ్రీరాముని సకల దేవతలు పూజింపగా ప్రకాశించెను.
- ఉపకరణాలు:
కర్మణా తేన మహతా
త్రైలోక్యం సచరాచరమ్ ।
స దేవర్షిగణం తుష్టం
రాఘవస్య మహాత్మనః ॥
టీకా:
కర్మణా = కర్మచేత; తేన = ఆ; మహతా = గొప్పదైన; త్రైలోక్యం = ముల్లోకములు; స = కూడిన; చరాచరమ్ = సకల చరాచరములతోను; స = కూడిన; దేవర్షి = దేవర్షుల; గణం = సమూహములతోను; తుష్టమ్ = సంతోషము పొందెను; రాఘవ = శ్రీరాముని; అస్య = ఆ యొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడు.
భావము:
మహాత్ముడైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి కార్యానికి దేవతలు, ఋషులు, సకల చరాచరములతో కూడిన ముల్లోకములు సంతోషము పొందెను.
- ఉపకరణాలు:
అభిషిచ్య చ లంకాయాం
రాక్షసేంద్రం విభీషణమ్ ।
కృతకృత్యస్తదా రామో
విజ్వరః ప్రముమోద హ ॥
టీకా:
అభిషిచ్యృ = అభిషేకము; చ = చేసి; లంకాయామ్ = లంకయందు; రాక్షస = రాక్షసుల; ఇంద్రం = రాజుగా; విభీషణమ్ = విభీషణుని; కృతకృత్యః = కృతకృత్యుడయ్యెను; తదా = అప్పుడు; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; వి = విగత; జ్వరః = క్షోభ కలవాడై; ప్రముమోద = సంతోషించెను; హ.
భావము:
శ్రీరాముడు (ఒకసారి సుగ్రీవుని కిష్కిందకు, మఱియొకసారి) విభీషణుని రాక్షసరాజుగా లంకానగరములో అభిషిక్తునిచేసి కృతకృత్యుడయ్యెను. తన ప్రతిజ్ఞ నిలుపుకున్నందుకు క్షోభ వీడి సంతసించెను.
- ఉపకరణాలు:
దేవతాభ్యో వరం ప్రాప్య
సముత్థాప్య చ వానరాన్ ।
అయోధ్యాం ప్రస్థితో రామః
పుష్పకేణ సుహృద్వృతః ॥
టీకా:
దేవతాభ్యః = దేవతలనుండి; వరం = వరమును; ప్రాప్య = పొంది; సముత్థాప్య = లేపి ( పునర్జీవితులను చేసి ); చ; వానరాన్ = వానరములను; అయోధ్యాం = అయోధ్యకు; ప్రస్థితః = ప్రయాణమాయెను. రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; పుష్పకేణ = పుష్పక విమానములో; సుహృత్ = మిత్రుల; వృతః = సమూహములతో కూడి.
భావము:
శ్రీరాముడు దేవతలనుండి వరము పొంది, రణరంగములో విగతజీవులైన వానరులందఱిని పునర్జీవుతులుగ చేసెను. మిత్రులతో పుష్పక విమానము ఎక్కి అయోధ్యకు బయలుదేరెను.
- ఉపకరణాలు:
భరద్వాజాశ్రమం గత్వా
రామః సత్యపరాక్రమః ।
భరతస్యాంతికం రామో
హనూమంతం వ్యసర్జయత్ ॥
టీకా:
భరద్వాజ = భరద్వాజుని; ఆశ్రమం = ఆశ్రమమునకు; గత్వా = వెళ్ళి; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; సత్యపరాక్రమః = సత్య పరాక్రముడు {వ్యర్థముకాని పరాక్రమము కలిగినవాడు}; భరత = భరతుని; అస్య = కి; అంతికం = దగ్గరకు; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; హనూమంతం = హనుమస్వామిని; వ్యసర్జయత్ = పంపెను.
భావము:
పిమ్మట సత్యపరాక్రముడు శ్రీరామచంద్రమూర్తి భరద్వాజ మహర్షి ఆశ్రమమునకు వెళ్ళెను. భరతుని వద్దకు ఆంజనేయుడిని పంపెను.
- ఉపకరణాలు:
పునరాఖ్యాయికాం జల్పన్
సుగ్రీవ సహితశ్చ సః ।
పుష్పకం తత్సమారుహ్య
నందిగ్రామం యయౌ తదా ॥
టీకా:
పునః = మరల; అఖ్యాయికాం = జరిగిన వృత్తాంతమును; జల్పన్ = చెప్పుచు; సుగ్రీవ = సుగ్రీవునితో; సహితః = కూడినవాడై; చ; సః = అతడు (శ్రీరాముడు); పుష్పకం = పుష్పక విమానమును; తత్ = పిమ్మట; సమారుహ్య = అధిరోహించి; నందిగ్రామం = నందిగ్రామమునకు; యయౌ = చేరెను; తదా = అప్పుడు.
భావము:
అటుపిమ్మట శ్రీరామచంద్ర ప్రభువు (భరద్వాజాశ్రమము నుండి) తిరిగి సుగ్రీవ సహితుడై పుష్పకవిమానమును అధిరోహించి, మార్గమునందు పూర్వ వృత్తాంతములను చెప్పుచు నందిగ్రామమునకు చేరెను.
- ఉపకరణాలు:
నందిగ్రామే జటాం హిత్వా
భ్రాతృభిః సహితోఽ నఘః ।
రామః సీతా మనుప్రాప్య
రాజ్యం పున రవాప్తవాన్ ॥
టీకా:
నందిగ్రామే = నందిగ్రామమునందు; జటాం = జటను; హిత్వా = విడిచి; భ్రాతృభిః = సోదరులతో; సహితః = కలిసి; అనఘః = పాపరహితుడు; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; సీతామ్ = సీతాదేవిని; అనుప్రాప్య = పొంది; రాజ్యం = రాజ్యమును; పునః = మఱల; అవాప్తవాన్ = పొందెను.
భావము:
పాపరహితుడు శ్రీరామచంద్రమూర్తి సోదరులతో కూడి జటలను విడిచెను. సీతాదేవిను తిరిగి పొందిన ఆ శ్రీరాముడు కోసల రాజ్యాధికారము పొందెను.
- ఉపకరణాలు:
ప్రహృష్టముదితో లోకః
తుష్టః పుష్టః సుధార్మికః ।
నిరామయో హ్యరోగశ్చ
దుర్భిక్ష భయవర్జితః ॥
టీకా:
ప్రహృష్టః = సంతోషముతో; ముదితః = పొంగిపోయినవి; లోకః = లోకములు; తుష్టః = సంతృప్తి చెందినవి; పుష్టః = వృద్ధి పొందినవి; సుధార్మికః = ధార్మికముగా నడుచుకున్నవి; నిరామయః = పీడలులేనివి; హ; అరోగః = వ్యాధులు లేనివి; చ; దుర్భిక్ష = కఱవు కాటకముల; భయ = భయము; వర్జితః = తొలగినవి.
భావము:
శ్రీరాముడు అయోధ్య రాజ్య పట్టాభిషిక్తుడు అయినందుకు లోకములన్నియు సంతోషముతో పొంగిపోయెను. ఆ శ్రీరామ పాలనలో ప్రజలు ఎల్లప్పుడు సంతృప్తి చెందినవారై, వృద్ధిపొందుచు, ధర్మమును ఆచరించుచు, పీడలు మఱియు వ్యాధులులేనివారై, కఱవు కాటకములచే భయము తొలగినవారై ఆనందముగా జీవించిరి.
- ఉపకరణాలు:
న పుత్రమరణం కించిత్
ద్రక్ష్యంతి పురుషాః క్వచిత్ ।
నార్య శ్చావిధవా నిత్యం
భవిష్యంతి పతివ్రతాః ॥
టీకా:
న = లేదు; పుత్ర = పుత్రుడు; మరణం = మరణించుట; కించిత్ = కొంచెమైనను; ద్రక్ష్యంతి = చూచుట; పురుషాః = పురుషులు; క్వచిత్ = ఎక్కడను; నార్యః = స్త్రీలు; చ; అవిధవా = వైధవ్యమును లేనివారై; నిత్యమ్ = ఎల్లప్పుడు; భవిష్యంతి = కాగలరు; పతివ్రతాః = పతివ్రతలు.
భావము:
రామరాజ్యములో ఎక్కడా తండ్రి ఉండగా పుత్రుడు మరణించుట సంభవించదు. స్త్రీలు వైధవ్యమును పొందరు, వారు ఎల్లప్పుడు పతివ్రతలై జీవించెదరు.
- ఉపకరణాలు:
న చాగ్నిజం భయం కించిత్
నాప్సు మజ్జంతి జంతవః ।
న వాతజం భయం కించిత్
నాపి జ్వరకృతం తథా ॥
టీకా:
న = లేవు; చ; అగ్ని = అగ్నివలన; జం = కలుగు; భయం = భయములు; కించిత్ = కొంచెమైనను; న = జరుగదు; అప్సు = నీటిలో; మజ్జంతి = మునిగి మరణించుట; జంతవః = ప్రాణులు; న = లేవు; వాత = వాయువు వలన; జం = కలుగు; భయం = భయములు; కించిత్ = కొంచెమైనను; న = లేవు; అపి = కూడా; జ్వర = వ్యాధులు; కృతం = కలిగెడివి; తథా = అలాగే.
భావము:
శ్రీరాముని రాజ్యములో అగ్ని, జలము, వాయువు, వ్యాధుల వలన కలుగు ప్రమాదములు ఏవీ లేవు.
- ఉపకరణాలు:
న చాపి క్షుద్భయం తత్ర
న తస్కరభయం తథా ।
నగరాణి చ రాష్ట్రాణి
ధనధాన్య యుతాని చ ॥
టీకా:
న = లేవు; చ; అపి = కూడ; క్షుత్ = ఆకలి వలన; భయం = భయములు; తత్ర = అక్కడ; న = లేవు; తస్కర = దొంగల; భయం = భయములును; తథా = అలాగే; నగరాణి = నగరములు; చ = మరియు; రాష్ట్రాణి = దేశములో భాగములు రాష్ట్రములు; ధన = సంపదలు; ధాన్య = ఆహారపదార్థాలు; యుతాని = కూడుకున్నవి; చ.
భావము:
శ్రీరాముడు రాజ్యము చేయుచుండగా, ఆకలి భయములు కాని, దొంగల భయములు కాని లేవు. నగరములు ఇంకా అన్ని ప్రాంతములు కూడ ధన ధాన్యములతో తులతూగుచుండెడివి.
- ఉపకరణాలు:
నిత్యం ప్రముదితాస్సర్వే
యథా కృతయుగే తథా ।
అశ్వమేధశతైరిష్ట్వా
తథా బహుసువర్ణకైః ॥
టీకా:
నిత్యం = ఎల్లప్పుడు; ప్రముదితాః = ఆనందముతో ఉండిరి; సర్వే = అందఱు; యథా = ఏవిధముగా; కృతయుగే = కృతయుగము; తథా = ఆ విధముగా; అశ్వమేధ = అశ్వమేధయాగములు; శతైః = వందలాది; ఇష్ట = యాజ్ఞములు; వ; తథా = అదేవిధముగా; బహుసువర్ణకైః = బహుసువర్ణక యాగములు.
భావము:
రామరాజ్యములో కృతయుగములో వలె ప్రజలందఱు సంతోషంతో జీవించిరి. శ్రీరామచంద్రుడు వందలకొలది అశ్వమేధయాగములు, అనేక సువర్ణక యాగములను ఆచరించెను.
*గమనిక:-
బహుసువర్ణక యజ్ఞములు- శ్లో. సుబహూని సువర్ణాని। యత్రోపరణానిత్వతః। విందతో స క్రతుస్సద్భిః । స్మృతో బహు సువర్ణకైః॥ బంగారు ఉపకరణములు అత్యధిక సంఖ్యలో వినియోగించినది బహుసువర్ణక యాగము అందురు.
- ఉపకరణాలు:
గవాం కోట్యయుతం దత్త్వా
బ్రహ్మలోకం ప్రయాస్యతి ।
అసంఖ్యేయం ధనం దత్త్వా
బ్రాహ్మణేభ్యో మహాయశాః ॥
టీకా:
గవాం = గోవులను; కోటిః = కోట్లుసంఖ్యలు; యుతం = కలవాటిని; దత్త్వా = దానముగా ఇచ్చి; బ్రహ్మలోకం = బ్రహ్మలోకమునకు; ప్రయాస్యతి = వెళ్ళగలడు; అసఙ్ఖ్యేయం = లెక్కకట్టలేని; ధనం = ధనమును; దత్త్వా = దానముగా ఇచ్చి; బ్రాహ్మణేభ్యః = బ్రాహ్మణులకు; మహాయశాః = గొప్ప కీర్తిని.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుడు బ్రాహ్మణులకు కోట్లకొలది ఆవులను లెక్కకట్టలేని ధనములను దానము చేసి బ్రహ్మలోకమును, గొప్పకీర్తిని పొందగలడు.
- ఉపకరణాలు:
రాజవంశా న్శతగుణాన్
స్థాపయిష్యతి రాఘవః ।
చాతుర్వర్ణ్యం చ లోకేఽ స్మిన్
స్వే స్వే ధర్మే నియోక్ష్యతి ॥
టీకా:
రాజవంశాన్ = రాజ వంశములను; శతగుణాన్ = నూరురెట్లు; స్థాపయిష్యతి = స్థాపించగలడు; రాఘవః = రాఘురాముడు; చాతుర్వర్ణ్యం = నాలుగు వర్ణముల వారిని; చ; లోకే = లోకమందు; అస్మిన్ = దీనిలో; స్వే స్వే = తమ తమ; ధర్మే = ధర్మములందు; నియోక్ష్యతి = ప్రవర్తింపజేయగలడు.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుడు క్షత్రియ వంశములను నూరురెట్లు వృద్ధిపఱచగలడు. నాలుగు వర్ణములవారిని వారి వారి వర్ణధర్మములందు నడిపించగలడు.
*గమనిక:-
చతుర్వర్ణములు - బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర వర్ణములు నాలుగు.
- ఉపకరణాలు:
దశవర్ష సహస్రాణి
దశవర్ష శతాని చ ।
రామో రాజ్యముపాసిత్వా
బ్రహ్మలోకం గమిష్యతి ॥
టీకా:
దశ = పది; వర్ష = సంవత్సరముల; సహస్రాణి = వేలు; దశ = పది; వర్ష = సంవత్సరముల; శతాని = వందలు; చ = మరియు; రామః = శ్రీరాముడు; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; ఉపాసిత్వా = సేవించి; బ్రహ్మలోకం = పరబ్రహ్మ లోకమును; గమిష్యతి = పొందగలడు.
భావము:
శ్రీరామచంద్రుడు పదకొండు వేల సంవత్సరములు ప్రజారంజకముగా పరిపాలనచేసి పరబ్రహ్మలోకమైన వైకుంఠమును చేరగలడు.
- ఉపకరణాలు:
ఇదం పవిత్రం పాపఘ్నం
పుణ్యం వేదైశ్చ సమ్మితమ్ ।
యః పఠే ద్రామచరితం
సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే ॥
టీకా:
ఇదం = ఈ శ్రీరామచరితము; పవిత్రం = పవిత్రమొనర్చునది; పాప = పాపములను; ఘ్నమ్ = తొలగించునది; పుణ్యం = పుణ్యమును చేకూర్చునది; వేదైః = వేదములతో; చ; సమ్మితమ్ = సమానమయినది; యః = ఎవడు; పఠేత్ = పఠించునో; రామచరితమ్ = శ్రీరామ చరితమును; సర్వ = సమస్త; పాపైః = పాపములనుండి; ప్రముచ్యతే = విముక్తుడగును.
భావము:
రామాయణము అను ఈ శ్రీరామచరితము ప్రజలను పవిత్రమొనర్చును, పాపములను తొలగించును, పుణ్యము చేకూర్చును. వేదములతో సమానమయినది. ఈ శ్రీరామ చరితమును పఠించెడి వారు సర్వపాపముల నుండి విముక్తు లగుదురు.
- ఉపకరణాలు:
ఏత దాఖ్యాన మాయుష్యం
పఠన్ రామాయణం నరః ।
సపుత్రపౌత్రః సగణః
ప్రేత్య స్వర్గే మహీయతే ॥
టీకా:
ఏతత్ = ఈ; ఆఖ్యానమ్ = వాస్తవమైన కథ; ఆయుష్యమ్ = ఆయుష్యాభివృద్ధి కలిగించునది; పఠన్ = పఠించిన; రామాయణం = శ్రీరామాయణమును; నరః = మానవుడు; స = కూడా ఉన్న; పుత్ర = కొడుకులతో; పౌత్రః = మనుమలతో; స = కూడి ఉన్న; గణః = పరివారముతో; ప్రేత్య = మరణానంతరము; స్వర్గే = స్వర్గమునకు; మహీయతే = ఎక్కగలడు.
భావము:
శ్రీమద్రామాయణమును పఠించిన వారికి ఆయుష్యాభివృద్ధి కలుగును, మరణానంతరం పుత్రపౌత్రాదులతోను, పరివారముతోను స్వర్గ సౌఖ్యములు పొందెదరు.
- ఉపకరణాలు:
పఠన్ ద్విజో వాగృషభత్వ మీయాత్
స్యాత్క్షత్రియో భూమిపతిత్వ మీయాత్ ।
వణిగ్జనః పణ్యఫలత్వ మీయాత్
జనశ్చ శూద్రోఽ పి మహత్త్వ మీయాత్" ॥
టీకా:
పఠన్ = పఠనము; ద్విజః = బ్రాహ్మణులు; వాక్ = సంభాషణా; ఋషభత్వమ్ = పరిపక్వత; ఈయాత్ = పొందగలరు; స్యాత్ = అయితే; క్షత్రియః = క్షత్రియులు; భూమి = రాజ్యమునకు; పతిత్వమ్ = ప్రభుత్వము; ఈయాత్ = పొందగలరు; వణిగ్జనః = వైశ్యులు; పణ్యఫలత్వమ్ = లాభమును (పణ్య వ్యాపారమునకు ఫలమ్ ఫలితము లాభము); ఈయాత్ = పొందగలరు; జనః = జనులు; చ; శూద్రః = శూద్రులు; అపి = ఐనచో; మహత్త్వమ్ = గొప్పదనము; ఈయాత్ = పొందగలరు.
భావము:
శ్రీమద్రామాయణ పఠణము వలన బ్రాహ్మణులు సంభాషణా పరిపక్వతను, క్షత్రియులు రాజ్యాధికారమును, వైశ్యులు వ్యాపారములో లాభములను, శూద్రులు ఘనతను పొందగలరు.”
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
శ్రీమద్రామాయణకథాసంక్షేపో నామ ప్రథమః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషి సంప్రదాయమూ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణము అంతర్గత మైన; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; సంక్షిప్తః = సంక్షిప్తము చేయబడిన; రామాయణ = రామాయణము అను; ప్రథమః [1] = మొదటి; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా ఇతిహాసాంతర్గత, బాలకాండలోని సంక్షేప రామాయణము అను (1) మొదటి సర్గ సుసంపూర్ణము.