బాలకాండమ్ : ॥షట్చత్వారింశః సర్గః॥ [46 - దితి తపస్సు, గర్భస్థ శిశువులు]
- ఉపకరణాలు:
“హతేషు తేషు పుత్రేషు
దితిః పరమదుఃఖితా ।
మారీచం కాశ్యపం రామ!
భర్త్తార మిదమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
హతేషు = చంపబడిన; తేషు = ఆ; పుత్రేషు = పుత్రుల యందు; దితిః = దితి; పరమ = మిక్కిలి; దుఖితా = దుఃఖించినది; మారీచమ్ = మరీచి పుత్రుని; కాశ్యపమ్ = కశ్యపునితో; రామ = ఓ రామా; భర్తారమ్ = భర్తను గుఱించి; ఇదమ్ = ఇది; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
“ఓ రామా ! తన పుత్రులు వధింపబడగా మిక్కిలి దుఃఖముతో దితి తన భర్త, మరీచి కుమారుడు ఐన, కశ్యపునితో ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
హతపుత్రాఽస్మి భగవన్
తవ పుత్రైర్మహాబలైః ।
శక్రహంతార మిచ్ఛామి
పుత్రం దీర్ఘతపోర్జితమ్ ॥
టీకా:
హత = చంపబడిన; పుత్రా = కొడుకులు కలదానిని; అస్మి = అయితిని; భగవన్ = పూజ్యనీయుడా; తవ = నీ యొక్క; పుత్రైః = నీ కుమారులచేత; మహాబలైః = చాలా బలవంతులచేత; శక్ర = ఇంద్రుని; హంతారమ్ = చంపువానిని; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; పుత్రమ్ = కుమారుని; దీర్ఘ = మిక్కిలి; తప = తపముచే; ఊర్జితమ్ = బలము గలవానిని
భావము:
“ ఓ భగవంతుడా ! మహాబలవంతులైన నీ కుమారులు, ఇంద్రాది దేవతలు నా పుత్రులను చంపివేసిరి.దేవేంద్రుని చంపగల మహాబలవంతుడైన పుత్రుని నాకు నా దీర్ఘతపమువలన ప్రసాదించుము.”
- ఉపకరణాలు:
సా౭హం తపశ్చరిష్యామి గర్భం మే దాతుమర్హసి|
ఈశ్వరం శక్రహన్తారం త్వమనుజ్ఞాతుమర్హసి||
- ఉపకరణాలు:
తస్యాస్తద్వచనం శ్రుత్వా
మారీచః కాశ్యపస్తదా ।
ప్రత్యువాచ మహాతేజా!
దితిం పరమదుఃఖితామ్ ॥
టీకా:
తస్యాః = ఆమెయొక్క; తత్ = ఆ; వచనమ్ = పలుకును; శ్రుత్వా = విని; మారీచః = మరీచి కుమారుడు; కాశ్యపః = కశ్యపుడు; తదా = అప్పుడు; ప్రతి = బదులు; ఉవాచ = చెప్పెను; మహాతేజా = గొప్ప తేజస్సు గలవాడ; దితిమ్ = దితిని గుఱించి; పరమ దుఃఖితామ్ = మిక్కిలి శోకించుచున్న
భావము:
“మిక్కిలి శోకములో ఉన్న దితి పలుకులు విని మహాతేజశ్శాలియు, మరీచి కుమారుడును అగు కశ్యపుడు ఆమె కిట్లు బదులు చెప్పెను.
- ఉపకరణాలు:
“ఏవం భవతు భద్రం తే
శుచిర్భవ తపోధనే ।
జనయిష్యసి పుత్రం త్వమ్
శక్రహంతార మాహవే ॥
టీకా:
ఏవమ్ = అట్లు; భవతు = అగుగాక; భద్రమ్ = శుభము; తే = నీకు; శుచిః = పవిత్రురాలివి; భవ = అగుము; తపః = తపము; ధనే = సంపదచే; జనయిష్యసి = కనగలవు; పుత్రమ్ = కొడుకును; త్వమ్ = నీవు; శక్ర = ఇంద్రుని; హంతారమ్ = సంహరించు వానిని; ఆహవే = యుద్ధములో
భావము:
“అట్లే అగుగాక! నీకు శుభము అగుగాక! పవిత్రురాలువై తపము చేయుము. తపోధనము వలన యుద్ధములో ఇంద్రుని చంపెడి సుతుడును కనగలవు.
- ఉపకరణాలు:
పూర్ణే వర్షసహస్రే తు
శుచిర్యది భవిష్యసి ।
పుత్రం త్రైలోక్యభర్తారమ్
మత్తస్త్వం జనయిష్యసి" ॥
టీకా:
పూర్ణే = నిండగ; వర్ష = సంవత్సరములు; సహస్రః = వేయి; తు; శుచిః = పవిత్రురాలువు; యది = అయితే; భవిష్యసి = పొందగలవు; పుత్రమ్ = కొడుకును; త్రైలోక్య = ముల్లోకములకు; భర్తారమ్ = ప్రభువైన; మత్తః = నా నుంచి; త్వమ్ = నీవు; జనయిష్యసి = కనగలవు
భావము:
వేయి సంవత్సరములు పవిత్రురాలువై యుండి తప మాచరించిన యెడల, నీవు నా వలన ముల్లోకములకు ప్రభువగు కుమారుని కనగలవు.”
- ఉపకరణాలు:
ఏవముక్త్వా మహాతేజాః
పాణినా స మమార్జ తామ్ ।
సమాలభ్య తతస్స్వస్తీ -
త్యుక్త్వా స తపసే యయౌ ॥
టీకా:
ఏవమ్ = ఇట్లు; ఉక్త్వా = పలికి; మహాతేజాః = మిక్కిలి తేజోవంతుడు; పాణినా = చేతితో; స = అతడు; మమార్జ = నిమురుచు; తామ్ = ఆమెను; సమాలభ్య = స్పృశించి; తతః = పిమ్మట; స్వస్తి = మంగళము; ఇతి = అని; ఉక్త్వా = పలికి; స = అతడు; తపసే = తపస్సు కొఱకు; యయౌ = వెడలెను
భావము:
అట్లు పలికి మిక్కిలి తేజోవంతుడైన కశ్యపుడు చేతితో దితిని నిమురుచు, స్పృశించి ఆమెకు స్వస్తి వచనములు పలికి తపము చేసుకొనుటకు వెడలిపోయెను.
- ఉపకరణాలు:
గతే తస్మిన్నరశ్రేష్ఠ!
దితిః పరమహర్షితా ।
కుశప్లవన మాసాద్య
తపస్తేపే సుదారుణమ్ ॥
టీకా:
గతే = వెళ్ళగా; తస్మిన్ = అపుడు; నరశ్రేష్ఠ = మానవులలో ఉత్తముడా; దితిః = దితి; పరమ హర్షితా = మిక్కిలి సంతోషించినది; కుశప్లవనమ్ = కుశప్లవనము అనెడు క్షేత్రమును; ఆసాద్య = పొంది; తపః = తపము; తేపే = చేసెను; సుదారుణమ్ = భయంకరమైన
భావము:
ఓ పురుషశ్రేష్ఠుడా రామా! కశ్యపుడు అట్లు పలికి తపమునకు వెళ్ళగా దితి మిక్కిలి సంతోషముతో “కుశప్లవనము” అనెడు క్షేత్రములో తీవ్రమైన తపమును ఆచరించెను.
- ఉపకరణాలు:
తపస్తస్యాం హి కుర్వంత్యామ్
పరిచర్యాం చకార హ ।
సహస్రాక్షో నరశ్రేష్ఠ!
పరయా గుణసంపదా ॥
టీకా:
తపః = తపము; తస్యామ్ = తన యొక్క; కుర్వంత్యామ్ = చేయుచున్న అంత కాలము; పరిచర్యాం = సేవలను; చకార హ = చేసెను; హ; సహస్రాక్షః = ఇంద్రుడు, సహస్రాక్షుడు- వేగంటి; నరశ్రేష్ఠ = పురుషోత్తమ; పరయా = గొప్ప; గుణసంపదా = సద్గుణసంపదతో
భావము:
పురుషోత్తమా ! దితి తన తపము చేయుచున్నంత కాలము వేయికన్నుల దేవేంద్రుడు చక్కటి సద్గుణములు కలిగి ఆమెకు పరిచర్యలు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
అగ్నిం కుశాన్ కాష్ఠమపః
ఫలం మూలం తథైవ చ ।
న్యవేదయత్ సహస్రాక్షో
యచ్చాన్యదపి కాంక్షితమ్ ॥
టీకా:
అగ్నిమ్ = అగ్నిని; కుశాన్ = దర్భలను; కాష్ఠమ్ = కట్టెలను; అపః = నీటిని; ఫలమ్ = పళ్ళను; మూలమ్ = దుంపలను; తథైవచ = అటులనే; న్యవేదయత్ = సమకూర్చుచుండెను; సహస్రాక్షః = ఇంద్రుడు; యచ్ఛ = ఏదైనా; అన్యత్ అపి = ఇతరములైన; కాంక్షితమ్ = కోరబడిన దానిని
భావము:
దేవేంద్రుడు దితికి అగ్నిని, దర్భలను, సమిధలను, జలములను, ఫలములను, దుంపలను, కోరిన ఇతర వస్తువులను సమకూర్చుచు సేవలు చేయుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
గాత్రసంవహ నైశ్చైవ
శ్రమాపనయ నైస్తథా ।
శక్రస్సర్వేషు కాలేషు
దితిం పరిచచార హ ॥
టీకా:
గాత్ర = శరీరమును; సంవహనః = పట్టుట; చ; ఏవ = చేత; శ్రమః = శ్రమను; అపనయనైః = తొలగించుట చేతను; తథా = మరియు; శక్రః = దేవేంద్రుడు; సర్వేషు కాలేషు = ఎల్లవేళలందు; దితిమ్ = దితిని; పరిచచార = సేవలు చేసెను; హ.
భావము:
దేవేంద్రుడు దితికి ఒళ్ళుపట్టుట, శ్రమతీర్చుట, మొదలగుని అన్ని వేళల చేయుచు శుశ్రూషలు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
అథ వర్షసహస్రే తు
దశోనే రఘునందన ।
దితిః పరమసంప్రీతా
సహస్రాక్షమ థాబ్రవీత్ ॥
టీకా:
అథ = పిదప; వర్షః = సంవత్సరములు; సహస్రే = వేయింటికి; తు; దశ = పది; ఊనే = తక్కువ ఉండగా; రఘునందన = రామా!; దితిః = దితి; పరమ = మిక్కిలి; సంప్రీతా = సంతోషించినదై; సహస్రాక్షమ్ = ఇంద్రునకు; అథ = పిమ్మట; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
ఓ రఘునందనా! దితి తొమ్మిద వందలతొంబై (పది తక్కువ వెయ్యి) సంవత్సరములు తపము ఆచరించి ఇంద్రుని పరిచర్యలకు మిక్కిలి సంతృప్తి చెందినదై అతనితో ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
“యాచితేన సురశ్రేష్ఠ!
పిత్రా తవ మహాత్మనా ।
వరో వర్షసహస్రాంతే
మమ దత్తస్సుతం ప్రతి ॥
టీకా:
యాచితేన = అడుగబడిన; సురశ్రేష్ఠ = దేవతలలో శ్రేష్ఠుడా, ఇంద్రా; తవ = నీ; పిత్రా = తండ్రిచే; మహాత్మనా = మహాత్మునిచే: వరః = వరము; వర్షః = సంవత్సరములు; సహస్రః = వేయి; అంతే = పూర్తయినపుడు; దత్తః = ఇవ్వబడినది; మమ = నా యొక్క; సుతం = పుత్రుడు; ప్రతి = గుఱించి.
భావము:
“సురలలో శ్రేష్ఠుడా! ఇంద్రుడా! మహాత్ముడైన నీ తండ్రిని యాచించగా వేయి సంవత్సరములు తపస్సు చేసిన తరువాత నాకు పుత్రుడు జన్మించును అని వరము ఇచ్చిరి.
- ఉపకరణాలు:
తపశ్చరంత్యా వర్షాణి
దశ వీర్యవతాం వర ।
అవశిష్టాని భద్రం తే
భ్రాతరం ద్రక్ష్యసే తతః ॥
టీకా:
తపః = తపము; చరః = ఆచరించించుట; అంత్యా = పూర్తిఅగుటకు; వర్షాణి = సంవత్సరములు; దశ = పది; వీర్యవతామ్ = శూరులలో; వర = శ్రేష్ఠుడా; అవశిష్టాని = మిగిలినవి; భద్రమ్ = మంగళము; తే = నీకు; భ్రాతరమ్ = సోదరుడిని; ద్రక్షసే = చూచెదవు; తతః = పిమ్మట
భావము:
శూరులలో శ్రేష్ఠుడా! నీకు మంగళమగు గాక! నా తపము పూర్తి అగుటకు మరొక పది సంవత్సరములు మిగిలి ఉన్నవి. ఆ తరువాత నీవు తమ్ముడిని చూచెదవు.
- ఉపకరణాలు:
తమహం త్వత్కృతే పుత్ర
సమాధాస్యే జయోత్సుకమ్ ।
త్రైలోక్యవిజయం పుత్ర
సహ భోక్ష్యసి విజ్వరః" ॥
టీకా:
తమ్ = అతనిని; అహమ్ = నేను; త్వత్కృతే = నీ కొఱకు; పుత్ర = కుమారా; సమాధాస్యే = చేయగలను; జయః = జయములో; ఉత్సుకమ్ = ఉద్యోగించినవానిగ; త్రైలోక్యః = ముల్లోకముల; విజయమ్ = విజయమును; పుత్ర = కుమారా; సహ = కలసి; భోక్ష్యసి = అనుభవింపగలవు; విజ్వరః = భయము ఆందోళన లేక.
భావము:
కుమారా ! నేను నా సుతుడిని నీ విజయములో ఆసక్తి గలవానిగ ఒప్పించగలను. నీవు భయాందోళనలు లేక వానితో కలసి ముల్లోకముల విజయమును అనుభవింపగలవు.”
- ఉపకరణాలు:
ఏవముక్త్వా దితిః శక్రమ్
ప్రాప్తే మధ్యం దివాకరే ।
నిద్రయాపహృతా దేవీ
పాదౌ కృత్వాఽ థ శీర్షతః ॥
టీకా:
ఏవమ్ = అట్లు; ఉక్త్వా = పలికి; దితిః = దితి; శక్రమ్ = ఇంద్రుని కొఱకు; ప్రాప్తే = పొందుచుండగా; మధ్యమ్ = నడిమిని; దివాకరే = సూర్యుడు; నిద్రయా = నిద్ర కొఱకు; అపహృతా = అపహరించబడినది; దేవీ = దేవి; పాదౌ = రెండు పాదములు; కృత్వా = చేసి; అథ = పిమ్మట; శీర్షతః = తలవైపు
భావము:
దితి దేవేంద్రుడుతో అట్లు పలికి, మిట్ట మధ్యహ్నము తలాపిదిక్కు రెండు పాదములు ఉంచుకొని నిద్రకు వశమయ్యెను.
- ఉపకరణాలు:
హతపుత్రాఽస్మి భగవన్
తవ పుత్రైర్మహాబలైః ।
శక్రహంతార మిచ్ఛామి
పుత్రం దీర్ఘతపోర్జితమ్ ॥
టీకా:
హత = చంపబడిన; పుత్రా = కొడుకులు కలదానిని; అస్మి = అయితిని; భగవన్ = పూజ్యనీయుడా; తవ = నీ యొక్క; పుత్రైః = నీ కుమారులచేత; మహాబలైః = చాలా బలవంతులచేత; శక్ర = ఇంద్రుని; హంతారమ్ = చంపువానిని; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; పుత్రమ్ = కుమారుని; దీర్ఘ = మిక్కిలి; తప = తపముచే; ఊర్జితమ్ = బలము గలవానిని
భావము:
“ ఓ భగవంతుడా ! మహాబలవంతులైన నీ కుమారులు, ఇంద్రాది దేవతలు నా పుత్రులను చంపివేసిరి.దేవేంద్రుని చంపగల మహాబలవంతుడైన పుత్రుని నాకు నా దీర్ఘతపమువలన ప్రసాదించుము.”
- ఉపకరణాలు:
తస్యాశ్శరీర వివరమ్
వివేశ చ పురందరః ।
గర్భం చ సప్తధా రామ
బిభేద పరమాత్మవాన్ ॥
టీకా:
తస్యాః = ఆమె యొక్క; శరీరవివరమ్ = శరీర రంధ్రము ద్వారా; వివేశ = ప్రవేశించి; చ; పురందరః = ఇంద్రుడు; గర్భమ్ = గర్భస్థ పిండము / శిశువు; చ; సప్తధా = ఏడు విధములుగా; రామ = ఓ రామా!; బిభేద = ముక్కలు చేసెను; పరమ్ = శ్రేష్ఠమైన; ఆత్మవాన్ = బుద్ధి కలవాడు.
భావము:
రామా! మిక్కిలి ధృతిమంతుడైన దేవేంద్రుడు అపుడు ఆమె శరీరరంధ్రము ద్వారా గర్భము లోనికి ప్రవేశించి అందలి శిశువును ఏడు ముక్కలుగా నరికెను.
- ఉపకరణాలు:
భిద్యమానస్తతో గర్భో
వజ్రేణ శతపర్వణా ।
రురోద సుస్వరం రామ
తతో దితిరబుధ్యత ॥
టీకా:
భిద్యమానః = ఛేదించబడుచున్న; తతః = అప్పుడు; గర్భః = గర్భము; వజ్రేణ = వజ్రాయుధముచే; శతపర్వణా = నూరుఅంచులుగల; రురోద = ఏడ్చెను; సుస్వరమ్ = పెద్దగొంతుతో; రామ = ఓ రామా!; తతః = పిమ్మట; దితిః = దితి; అబుధ్యత = నిదుర లేచెను
భావము:
ఓ!రామా! నూరు అంచులు గల వజ్రాయుధముచే ఖండించబడుచున్న గర్భము బిగ్గరగా ఏడ్చెను. దితి నిద్రనుంచి మేల్కొనెను.
- ఉపకరణాలు:
“ మారుదో మా రుద”శ్చేతి
గర్భం శక్రోఽ భ్యభాషత ।
బిభేద చ మహాతేజా
రుదంతమపి వాసవః ॥
టీకా:
మా రుదః = ఏడవకుము; మా రుదః = ఏడవకుము; చ; ఇతి = అని; గర్భమ్ = గర్భస్థుని; శక్రః = ఇంద్రుడు; అభ్యభాషత = పలికెను; బిభేద = ముక్కలు చేసెను; చ = కూడా; మహాతేజా = గొప్ప తేజస్సు కల; రుదంతమ్ అపి = ఏడ్చుచున్నను; వాసవః = ఇంద్రుడు
భావము:
మహాతేజస్సు గల ఇంద్రుడు గర్భస్థునితో “ఏడవకు, ఏడవకు”, అని పలుకుచు వానిని ముక్కలు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
“న హంతవ్యో న హంతవ్య”
ఇత్యేవం దితి రబ్రవీత్ ।
నిష్పపాత తతశ్శక్రో
మాతు ర్వచన గౌరవాత్ ॥
టీకా:
న హంతవ్యః = చంపదగదు; న హంతవ్య = చంపదగదు; ఇతి ఏవమ్ = ఇట్లని; దితిః = దితి; అబ్రవీత్ = పలికెను; నిష్పపాత = బయటకు వచ్చెను; తతః = పిమ్మట; శక్రః = ఇంద్రుడు; మాతుః = తల్లి యొక్క; వచన = మాటపై; గౌరవాత్ = గౌరవముతో.
భావము:
దితి “చంపవలదు,చంపవలదు” అనగా, దేవేంద్రుడు తల్లిమాటపై గౌరవముతో బయటకు వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
ప్రాంజలిర్వజ్రసహితో
దితిం శక్రోఽ భ్యభాషత ।
అశుచిర్దేవి సుప్తాఽ సి
పాదయోః కృతమూర్దజా ॥
టీకా:
ప్రాంజలిః = దోసిలితో నమస్కరించి; వజ్రః = వజ్రాయుధముతో; సహితః = కలిగి ఉండి; దితిమ్ = దితి గుఱించి; శక్రః = ఇంద్రుడు; అభ్యభాషత = పలికెను; అశుచిః = అపవిత్రురాలవై; దేవి = ఓ దేవీ! సుప్తా అసి = నిద్రపోయితివి; పాదయోః = రెండు పాదముల మీద; కృతమూర్ధజ = ఉంచబడిన కేశములు కలదానవై
భావము:
వజ్రధారియై ఇంద్రుడు దోసిలితో దితికి నమస్కరించి “ ఓ దేవీ! పాదములందు శిరోజములను ఉంచి నిదురించి అపవిత్రురాల వైతివి” అని పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
తదంతరమహం లబ్ధ్వా
శక్రహంతార మాహవే ।
అభిదం సప్తధా దేవి
తన్మే త్వం క్షంతుమర్హసి" ॥
టీకా:
తత్ = ఆ; అంతరమ్ = సందు, అవకాశము; అహమ్ = నేను; లబ్ధ్వా = పొంది; శక్ర = ఇంద్రుని; హంతారమ్ = చంపువానిని; ఆహవే = యుద్ధములో; అభిదమ్ = ఛేదించితిని; సప్తధా = ఏడు భాగములుగా; దేవి = ఓ దేవి; తత్ = దానిని (ఆ చర్యను); మే = నా యొక్క; త్వమ్ = నీవు; క్షంతుమ్ = క్షమించుటకు; అర్హసి = తగియున్నావు
భావము:
“ నేనలా దొరికిన అవకాశమును ఉపయోగించుకొని యుద్ధములో నన్ను సంహరింపనున్న వానిని ఏడు ముక్కలుగా చేసితిని. ఓ దేవీ! నన్ను క్షమించుము”.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
షట్చత్వారింశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; షట్చత్వారింశ [46] = నలభై ఆరవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని లోని [46] నలభైఆరవ సర్గ సుసంపూర్ణము