బాలకాండమ్ : ॥సప్తసప్తతితమః సర్గః॥ [77 -నవవధువులతో అయోధ్య చేరుట]
- ఉపకరణాలు:
గతే రామే ప్రశాంతాత్మా
రామో దాశరథిర్ధనుః ।
వరుణాయాప్రమేయాయ
దదౌ హస్తే ససాయకమ్ ॥
టీకా:
గతే = వెళ్ళిన వాడగుచుండ; రామే = రాముడు; ప్రశాంతాత్మా = ప్రశాంతమైన చిత్తము కలవాడు; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; దాశరథిః = దశరథ తనయుడు; ధనుః = ధనుస్సు; వరుణాయ = వరుణుని కొఱకు; అప్రమేయాయ = కొలవలేనంత ప్రతిభ కలవాడు అయిన; దదౌ = ఇచ్చెను; హస్తే = చేతియందు; స = సహితముగా; సాయకమ్ = సహితముగా.
భావము:
పరశురాముడు వెళ్ళిన పిదప శ్రీరామచంద్రమూర్తి ఆ ధనుర్బాణములను అపరిమిత ప్రతిభావంతుడైన వరుణదేవునకు ఇచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
అభివాద్య తతో రామో
వసిష్ఠప్రముఖా నృషీన్ ।
పితరం విహ్వలం దృష్ట్వా
ప్రోవాచ రఘునందనః ॥
టీకా:
అభివాద్య = నమస్కరించి; తతః = అటు పిమ్మట; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; వసిష్ఠః = వసిష్ఠుడు; ప్రముఖాన్ = మొదలగు ప్రముఖమైన; ఋషీన్ = ఋషులను; పితరం = తండ్రిని; విహ్వలం = వ్యాకులచిత్తుడైన వానిని; దృష్ట్వా = చూచి; ప్రోవాచ = నుడివెను; రఘునందనః = రఘునందనుడు.
భావము:
రఘునందనుడైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి వసిష్ఠుడు మొదలగు ఋషులకు నమస్కరించి, వ్యాకులచిత్తుడైన తన తండ్రితో ఇట్లు నుడివెను.
- ఉపకరణాలు:
“జామదగ్న్యో గతో రామః
ప్రయాతు చతురంగిణీ ।
అయోధ్యాభిముఖీ సేనా
త్వయా నాథేన పాలితా ॥
టీకా:
జామదగ్న్యః = జమదగ్ని కుమారుడు; గతః = వెళ్ళెను; రామః = రాముడు; ప్రయాతు = వెళ్ళుగాక; చతురఙ్గిణీ = చతురంగములు కల; అయోధ్య = అయోధ్య నగరమునకు; అభిముఖీ = అభిముఖముగా; సేనా = సేన; త్వయా = నీచేత; నాథేన = నాథుడవయిన; పాలితా = పాలింపబడుచున్న.
భావము:
“జమదగ్ని పుత్రుడైన పరశురాములవారు వెళ్ళిరి, మీ ఆధినములోనున్న ఈ చతురంగబలములు అయోధ్యానగరమువైపు పయనించవచ్చును.
- ఉపకరణాలు:
సందిశస్వ మహారాజ!
సేనాం త్వచ్ఛాసనే స్థితామ్ ।
శాసనం కాంక్షతే సేనా
చాతకాలిర్జలం యథా" ॥
టీకా:
సమ్ = చక్కగా; దిశస్వ = ఆజ్ఞాపించుము; మహారాజ = ఓ మహారాజ!; సేనాం = సేనను; త్వత్ = నీ; శాసనే = ఆజ్ఞనందు; స్థితామ్ = ఆగి ఉన్న; శాసనం = ఆజ్ఞను; కాఙ్క్షతే = కోరుచున్నది; సేనా = సేన; చాతకాలిః = చాతక పక్షుల సమూహము; జలం = నీటిని; యథా = వలె.
భావము:
ఓ మహారాజా! మీ ఆజ్ఞకు లోబడి సైన్యము ఆగి యున్నది. చాతక పక్షులు నీటి కొఱకు ఎదురుచూచునట్లుగా సేన నీ ఆజ్ఞ కొఱకు ఎదురు చూస్తున్నది".
- ఉపకరణాలు:
రామస్య వచనం శ్రుత్వా
రాజా దశరథ స్సుతమ్ ।
బాహుభ్యాం సంపరిష్వజ్య
మూర్ధ్ని చాఘ్రాయ రాఘవమ్ ॥
టీకా:
రామస్య = శ్రీరామచంద్రమూర్తి యొక్క; వచనం = వాక్యమును; శ్రుత్వా = విని; రాజా = రాజు; దశరథః = దశరథుడు; సుతమ్ = పుత్రుని; బాహుభ్యాం = చేతులతో; సమ్ = గట్టిగా; పరిష్వజ్య = కౌగిలించుకొని; మూర్ధ్ని = తలపై; చ = కూడ; ఆఘ్రాయ = వాసన చూసెను; రాఘవమ్ = శ్రీరాముని.
భావము:
దశరథమహారాజు శ్రీరామచంద్రుని మాటలు విని తన ప్రియసుతుని రెండుచేతులతో గట్టిగా కౌగిలించుకొని శిరస్సును ఆఘ్రాణించెను.
- ఉపకరణాలు:
గతో రామ ఇతి శ్రుత్వా
హృష్టః ప్రముదితో నృపః ।
పునర్జాతం తదా మేనే
పుత్రమాత్మానమేవ చ ॥
టీకా:
గతః = వెళ్ళినవాడు; రామ = పరశురాముడు; ఇతి = అని; శ్రుత్వా = విని; హృష్టః = ఆనందించినవాడు; ప్రముదితః = పొంగిపోయినవాడు; నృపః = రాజు; పునః = మఱల; జాతం = జన్మించినవానిగ; తదా = అప్పుడు; మేనే = తలచెను; పుత్రమ్ = కుమారుని; ఆత్మానమ్ = తనను; ఏవ = మాత్రమే; చ = మఱియు.
భావము:
పరశురాముడు వెళ్లిన విషయమును విన్న దశరథుడు పరమానందముతో పొంగిపోయెను. అంతేగాక తానును, తన పుత్రుడును మఱల జన్మించినట్లుగా భావించెను.
- ఉపకరణాలు:
చోదయామాస తాం సేనామ్
జగామాశు తతః పురీమ్ ।
పతాకాధ్వజినీం రమ్యామ్
తూర్యోద్ఘుష్ట నినాదితామ్ ॥
టీకా:
చోదయామాస = ప్రేరేపించెను; తాం = ఆ; సేనామ్ = సేనను; జగామ = వెళ్ళెను; ఆశు = త్వరితముగా; తతః = పిమ్మట; పురీమ్ = పురమును;; పతాకాం = జండాలు కలదానిని; ధ్వజినీం = ధ్వజములు కలదానిని; రమ్యామ్ = రమ్యమైనదియు; తూర్యః = తూర్యములు మొదలగు వాద్యధ్వనులతో; ఉద్ఘుష్ట = గట్టిగా ధ్వనించు; నినాదితామ్ = తూర్యములు మొదలగు వాద్యధ్వనులతో మారుమ్రోగినది.
భావము:
కుదుటపడిన దశరథమహారాజు సైన్యమును బయలుదేరమని ఆజ్ఞాపించెను. శీఘ్రముగా ప్రయాణము చేసి అయోధ్యనగరమునకు చేరెను. ఆ నగరము గృహములపై రెపరెపలాడు ధ్వజపతాకములతో శోభిల్లుచుండెను, తూర్యములు మొదలగు వాద్యధ్వనులతో ప్రతిధ్వనించుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
సిక్తరాజ పథాం రమ్యామ్
ప్రకీర్ణ కుసుమోత్కరామ్ ।
రాజప్రవేశ సుముఖైః
పౌరైర్మంగళ వాదిభిః ॥
టీకా:
సిక్త = తడుపబడిన; రాజపథాం = రాజమార్గములు కలదియు; రమ్యామ్ = మనోహరమైనదియు; ప్రకీర్ణ = చిమ్మబడిన; కుసుమః = పూల; ఉత్కరామ్ = సమూహములు కలదియును; రాజ = రాజుగారి; ప్రవేశ = ప్రవేశముచే; సుముఖైః = సంతోషించిన; పౌరైః = పౌరులతో; మంగళవాదిభిః = మంగళకర వచనములు పలుకుచున్న.
భావము:
నగరములో రాజవీధులు నీటితో తడుపబడి పలువన్నెల పుష్పములతో అలంకరింపబడి చూడముచ్చటగా నుండెను. నూతనవధూవరులతో వచ్చుచున్న దశరథమహారాజునకు పౌరులందఱు సంతోషముతో వికసించిన వదనములతో జయజయ నినాదములు మంగళకర వాక్యములు పలుకుచు స్వాగతములు పలికిరి.
- ఉపకరణాలు:
సంపూర్ణాం ప్రావిశద్రాజా
జనౌఘై స్సమలంకృతామ్ ।
పౌరైః ప్రత్యుద్గతో దూరమ్
ద్విజైశ్చ పురవాసిభిః ॥
టీకా:
సంపూర్ణాం = నిండినదియను; ప్రావిశత్ = ప్రవేశించెను; రాజా = రాజు; జనః = జనుల; ఓఘైః = సముదాయములచే; సమ్ = బాగుగా; అలంకృతామ్ = బాగుగా అలంకరించబడినది; పౌరైః = పౌరులతో; ప్రత్యుద్గతః = ఎదుర్కొనబడివాడై; దూరమ్ = దూరమునుండి; ద్విజైః = బ్రాహ్మణులచే; చ = మఱియు; పురవాసిభిః = నగరవాసులచే.
భావము:
దశరథుల వారు ఆగమన సమయానికి అయోధ్య కిక్కిరిసిన జనులతో నిండిపోయి ఉన్నది. అందంగా అలంకరింపబడి ఉన్నది. నగరములోని ప్రముఖులు, బ్రాహ్మణోత్తములు దూరమునుండి ఎదురువచ్చి రాజునకు తమ హర్షమును తెలిపిరి.
- ఉపకరణాలు:
పుత్రై రనుగత శ్శ్రీమాన్
శ్రీమద్భిశ్చ మహాయశాః ।
ప్రవివేశ గృహం రాజా
హిమవత్సదృశం పునః ॥
టీకా:
పుత్రైః = పుత్రులతో; అనుగతః = అనుసరింపబడినవాడు; శ్రీమాన్ = శ్రీమంతుడు; శ్రీమద్భిః = శ్రీమంతులైన; చ = మఱియు; మహాయశాః = గొప్ప యశస్సు కలిగినవాడు; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; గృహం = ఇంటిని; రాజా = రాజు; హిమవత్ = హిమవత్ పర్వతము; సదృశం = సమానమైన; పునః = మఱల.
భావము:
శ్రీమంతుడు, మహాయశశ్శాలి అయిన దశరథమహారాజు, శోభాయమానముగా ప్రకాశించుచున్న తన పుత్రులు వెంటవచ్చుచుండ హిమవత్పర్వతము వలె ఉన్నతమైన తన ప్రాసాదములోనికి ప్రవేశించెను.
- ఉపకరణాలు:
ననంద సజనో రాజా
గృహే కామై స్సుపూజితః ।
కౌసల్యా చ సుమిత్రా చ
కైకేయీ చ సుమధ్యమా ॥
టీకా:
ననంద = ఆనందించెను; సజనః = ఆత్మీయులతో గలవాడు; రాజా = రాజు; గృహే = ఇంటియందు; కామైః = భోగ్యవస్తువులతో; సుపూజితః = బాగుగా పూజింపబడినవాడు । కౌసల్యా = కౌసల్యా మాత; చ = మఱియు; సుమిత్రా = సుమిత్రా మాత; చ = మఱియు; కైకేయీ = కైకేయి మాత; చ = మఱియు; సుమధ్యమా = చక్కని నడుము కలిగినవారు, సుందరీమణులు.
భావము:
ఆత్మీయులు ఆనందముతో వారిని భోగ్య వస్తువులతో పూజించిరి. కౌసల్యా, సుమిత్రా, కైకైయిలు ఇతర రాజస్త్రీలు అందరూ..
- ఉపకరణాలు:
వధూప్రతిగ్రహే యుక్తా
యాశ్చాన్యా రాజయోషితః ।
తతస్సీతాం మహాభాగామ్
ఊర్మిలాం చ యశస్వినీమ్ ॥
టీకా:
వధూ = నవవధువులను; ప్రతిగ్రహే = స్నేహముగా ఆహ్వానించుట; యుక్తాః = యుక్తులై; యాః = ఏ; చ = మఱియు; అన్యాః = ఇతరులైన; రాజయోషితః = రాజస్త్రీలు, రాణీవాస స్త్రీలు । తతః = పిమ్మట; సీతాం = సీతను; మహాభాగామ్ = గొప్పభాగ్యము గల; ఊర్మిలాం = ఊర్మిళను; చ = మఱియు; యశస్వినీమ్ = యశస్సుగల.
భావము:
నవవధువులను సంతోషముగా ఆహ్వానించుటలో దశరథుని అంతఃపుర స్త్రీలు అందరు నిమగ్నులైరి. అంతట, దశరథమహారాజు భార్యలు భాగ్యలక్ష్మి అయిన సీతాదేవిని, యశస్సుగల ఊర్మిళను,
- ఉపకరణాలు:
కుశధ్వజసుతే చోభే
జగృహుర్నృపపత్నయః ।
మంగళాలమ్భనైశ్చాపి
శోభితాః క్షౌమవాససః ॥
టీకా:
కుశధ్వజ = కుశధ్వజుని; సుతే = పుత్రికలను; చ = మఱియు; ఉభే = ఇఱువురిని; జగృహుః = గ్రహించిరి; నృపపత్నయః = మహారాజు భార్యలు;; మంగళ = మంగళకరములైన; ఆలమ్భనైః = సుగంధద్రవ్యములచే; చ = మఱియు; అపి = కూడా; శోభితాః = శోభిల్లబడినవారై; క్షౌమ = పట్టువస్త్రములు; వాససః = ధరించినవారై;.
భావము:
మఱియు కుశధ్వజ పుత్రికలైన మాండవి, శ్రుతకీర్తులను నలుగురను దశరథ మహారాజు రాణులు అంతఃపురములోనికి స్వీకరించిరి. ఆ నవవధువులు మంగళకరమైన సుగంధద్రవ్యములను అలదుకొని, పట్టువస్త్రములను ధరించిరి.
- ఉపకరణాలు:
దేవతాయతనాన్యాశు
సర్వాస్తాః ప్రత్యపూజయన్ ।
అభివాద్యాభివాద్యాంశ్చ
సర్వా రాజసుతాస్తదా ॥
టీకా:
దేవతాయతనాని = దేవాలయములను; ఆశు = వేగముగా; సర్వాః = అందఱు; తాః = ఆ; ప్రత్యపూజయన్ = ఆరాధించిరి; అభివాద్య = నమస్కరించిరి. అభివాద్యాన్ = నమస్కరింపదగువారిని; చ = మఱియు; సర్వాః = అందఱు; రాజసుతాః = రాకుమార్తెలు; తదా = అప్పుడు.
భావము:
శీఘ్రమే అంతఃపురమందలి దేవాలయములలో ఇలవేల్పులను ఆరాధించిరి. పిమ్మట,ఆ రాకుమార్తెలు అందఱు పెద్దలకు, పూజ్యులకు అందరికి నమస్కరించిరి.
- ఉపకరణాలు:
స్వం స్వం గృహమథాసాద్య
కుబేరభవనోపమమ్ ।
గోభిర్ధనైశ్చ ధాన్యైశ్చ
తర్పయిత్వా ద్విజోత్తమాన్ ॥
టీకా:
స్వం స్వం = తమతమ; గృహమ్ = గృహములను; అథ = అప్పుడు; ఆసాద్య = పొంది; కుబేర = కుబేరుని; భవనః = భవనములతో; ఉపమమ్ = పోల్చతగిన । గోభిః = గోవులచేతను; ధనైః = ధనములచేతను; చ = మఱియు; ధాన్యైః = ధాన్యములచేతను; చ = మఱియు; తర్పయిత్వా = తృప్తిపఱచిర; ద్విజోత్తమాన్ = ఉత్తమమైన బ్రాహ్మణులను.
భావము:
అనంతరము కుబేరభవనములతో సాటివచ్చే తమ తమ గృహములకు వెళ్ళిరి. పిదప గోవులను, ధనధాన్యములను ఉత్తములైన బ్రాహ్మణులకు దానమొనర్చి వారిని ఆనందింపజేసిరి.
- ఉపకరణాలు:
రేమిరే ముదితాః సర్వా
భర్తృభిః సహితా రహః ।
కుమారాశ్చ మహాత్మానో
వీర్యేణాప్రతిమా భువి ॥
టీకా:
రేమిరే = క్రీడించిరి; ముదితాః = ఆనందించినవారై; సర్వా = అందఱు; భర్తృభిః = భర్తలతో; సహితా = కూడినవారై; రహః = ఏకాంతముగా । కుమారాః = రాకుమారులు; చ = మఱియు; మహాత్మానః = మహాత్ములు; వీర్యేణ = వీరత్వముచేత; అప్రతిమా = సాటిలేనివారు; భువి = భూమియందు.
భావము:
అనంతరము ఆ నవవధువులు ఏకాంతముగా తమ భర్తలతో కలిసి క్రీడించిరి. శ్రీరామ,భరత,లక్ష్మణ,శత్రుఘ్న రాకుమారులు మహానుభావులు, భువిపై సాటిలేని పరాక్రమవంతులు..
- ఉపకరణాలు:
కృతదారాః కృతాస్త్రాశ్చ
సధనాః ససుహృజ్జనాః ।
శుశ్రూషమాణాః పితరమ్
వర్తయంతి నరర్షభాః ॥
టీకా:
కృతః = చేపట్టిన; దారాః = భార్యలు కలవారు; కృతాః = పూర్తిగా నేర్చిన; అస్త్రాః = అస్త్రవిద్యలు కలవారు; చ = మఱియు; స = సమృద్ధిగా; ధనాః = సంపదలు కలవారు; స = కలిసి ఉన్న; సుహృజ్జనాః = బంధుమిత్రులు కలవారు; శుశ్రూషమాణాః = సేవించుచు; పితరమ్ = తండ్రిని; వర్తయంతి = ప్రవర్తించుచుండిరి; నరర్షభాః = మనుజులలో శ్రేష్ఠులు.
భావము:
వివాహితులైఅస్త్రవిద్యాపారంగతులై, అష్టైశ్వర్యములతో తులతూగుచు ఆ ఉత్తములు నలుగురు బంధుమిత్రులతో కలిసి నివసించుచు, తండ్రిని సేవించుచు వారి ఆజ్ఞలను పాటించుచుండిరి.
- ఉపకరణాలు:
కస్యచిత్త్వథ కాలస్య
రాజా దశరథః సుతమ్ ।
భరతం కైకయీపుత్రం
అబ్రవీ ద్రఘునందనః ॥
టీకా:
కస్యచిత్ = కొంత; తు; అథ = అనంతరము; కాలస్య = కాలమునకు; రాజా = రాజు అయిన; దశరథః = దశరథుడు; సుతమ్ = పుత్రుని; భరతం = భరతుని గూర్చి; కైకయీపుత్రమ్ = కైకయీ కుమారునిగూర్చి; అబ్రవీత్ = నుడివెను; రఘునందనః = రఘునందనుడు.
భావము:
కొంతకాలము గడిచిన పిదప, రఘునందనుడైన దశరథమహారాజు తన సుతుడు, కైకెయి కుమారుడైన భరతుని పిలిచి ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
“అయం కేకయరాజస్య
పుత్రో వసతి పుత్రక ।
త్వాం నేతుమాగతో వీర
యుధాజి న్మాతులస్తవ ॥
టీకా:
అయం = ఈ; కేకయరాజస్య = కేకయ రాజుయొక్క; పుత్రః = కుమారుడు; వసతి = ఉన్నాడు; పుత్రక = కుమారా!; త్వాం = నిన్ను; నేతుమ్ = తోడ్కొనిపోవుటకు; ఆగతః = వచ్చియున్నవాడు; వీరః = వీరుడు; యుధాజిత్ = యుధాజిత్తు; మాతులః = మేనమామ; తవ = నీయొక్క.
భావము:
“ఓ కుమారా భరతా! కేకయరాకుమారుడు మన వద్దనే ఉన్నాడు కదా. ఆయన వీర యుధాజిత్తు, నీ మేనమామ నిన్ను తోడ్కొనిపోవుటకు వచ్చియున్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
ప్రార్థితస్తేన ధర్మజ్ఞ
మిధిలాయామహం తథా ।
ఋషిమధ్యే తు తస్య త్వం
ప్రీతిం కర్తుమిహార్హసి" ॥
టీకా:
ప్రార్థితః = ప్రార్థింపబడితిని; తేన = వానిచే; ధర్మజ్ఞ = ధర్మములెఱిగినవాడా!; మిథిలాయామ్ = మిథిలయందు; అహం = నేను; తథా = ఆ విధముగా; ఋషిమధ్యే = ఋషుల మధ్యలో; తు; తస్య = అతనికి; త్వమ్ = నీవు; ప్రీతిం = సంతోషమును; కర్తుమ్ = చేయుటకు; ఇహ = ఇక్కడ, ఇప్పుడు; అర్హసి = తగియున్నవాడవు.
భావము:
ధర్మమెఱిగిన ఓ భరతకుమారా! మిథిలానగరమునందు ఋషుల సమక్షములో అతడు నన్ను వేడుకొనెను. వారికి ప్రీతి గూర్చుట నీ కర్తవ్యము.
- ఉపకరణాలు:
శ్రుత్వా దశరథస్యైతత్
భరతః కైకయీసుతః ।
అభివాద్య గురుం రామం
పరిష్వజ్య చ లక్ష్మణమ్ ।
గమనాయాభిచక్రామ
శత్రుఘ్నసహితస్తదా ॥
టీకా:
శ్రుత్వా = విని; దశరథస్య = దశరథునియొక్క; ఏతత్ = దీనిని।; భరతః = భరతుడు; కైకయీసుతః = కైకయి కుమారుడు; అభివాద్య = నమస్కరించి; గురుం = తండ్రిని; రామమ్ = శ్రీరామచంద్రమూర్తిని।; పరిష్వజ్య = ఆలింగనమొనర్చి; చ = మఱియు; లక్ష్మణమ్ = లక్ష్మణుని; గమనాయ = ప్రయాణమునకు; అభిచక్రామ = సన్నద్ధుడాయెను।; శత్రుఘ్నః = శత్రుఘ్నునితో; సహితః = కలిసి; తదా = అప్పుడు.
భావము:
పితృవచనములను విన్న భరతుడు తండ్రికి, శ్రీరామచంద్రమూర్తికి నమస్కరించి, లక్ష్మణుని ఆలింగనము చేసుకునెను. పిమ్మట, శత్రుఘ్నసమేతముగా ప్రయాణమునకు సన్నద్ధుడాయెను.
- ఉపకరణాలు:
ఆపృచ్ఛ్య పితరం శూరో
రామం చాక్లిష్టకారిణమ్ ।
మాతృశ్చాపి నరశ్రేష్ఠః
శత్రుఘ్నసహితో యయౌ ॥
టీకా:
ఆపృచ్ఛ్య = అడిగి; పితరం = తండ్రిని; శూరః = శూరుడు; రామం = శ్రీరామచంద్రమూర్తిని; చ = మఱియు; అక్లిష్టకారిణమ్ = అనాయాసముగా కార్యములొనరించు; మాతౄః = తల్లులు; చ = మఱియు; అపి = కూడా; నరశ్రేష్ఠః = నరులలో శ్రేష్ఠుడు; శత్రుఘ్నసహితః = శత్రుఘ్నసహితుడై; యయౌ = వెళ్లెను.
భావము:
శూరుడు, నరులలో శ్రేష్ఠుడు అయిన భరతుడు తండ్రి ఆజ్ఞను గైకొని, పనులు సుళువుగా చేయు శ్రీరాముని వద్దను మఱియు తల్లులవద్దను సెలవు గైకొని శత్రుఘ్నసహితుడై బయలుదేరెను.
- ఉపకరణాలు:
గతే తు భరతే రామో!
లక్ష్మణశ్చ మహాబలః ।
పితరం దేవసంంకాశం
పూజయామాస తు స్తదా"॥
టీకా:
గతే = వెళ్లినవాడు; తు; భరతే = భరతుడు; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; లక్ష్మణః = లక్ష్మణుడు; చ = మఱియు; మహాబలః = మహాబలశాలి; పితరం = తండ్రిని; దేవసంకాశమ్ = దేవతలతో సమానుడైన; పూజయామాసతుః = సేవించిరి; తదా = అప్పుడు.
భావము:
భరత, శత్రుఘ్నులు వెళ్లిన పిదప శ్రీరామచంద్రమూర్తి మహాబలశాలియగు లక్ష్మణుడితో కలిసి దైవసమానుడు అయిన తండ్రిని సేవించుచుండిరి.
- ఉపకరణాలు:
పితురాజ్ఞాం పురస్కృత్య
పౌరకార్యాణి సర్వశః ।
చకార రామో ధర్మాత్మా
ప్రియాణి చ హితాని చ ॥
టీకా:
పితుః = తండ్రి యొక్క; ఆజ్ఞాం = ఆజ్ఞను; పురస్కృత్య = పరిగ్రహించి; పౌర = పౌరుల; కార్యాణి = కార్యకలాపములు; సర్వశః = అన్నియును; చకార = చేసెను; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడు; ప్రియాణి = ప్రీతికరమైనవి; చ = మఱియు; హితాని = హితకరమైనవి; చ = మఱియు.
భావము:
ధర్మాత్ముడైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి తండ్రియొక్క ఆజ్ఞానువర్తియై తన పౌరులకు ప్రియమైనవి హితమైనవి యగు కార్యకలాపములన్నిటిని చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
మాతృభ్యో మాతృకార్యాణి
కృత్వా పరమయంత్రితః ।
గురూణాం గురుకార్యాణి
కాలే కాలేఽ న్వవైక్షత ॥
టీకా:
మాతృభ్యః = మాతృమూర్తులకు; మాతృః = తల్లులకు చేయవలసిన; కార్యాణి = సపర్యలు; కృత్వా = చేసి; పరమయంత్రితః = మిక్కిలి నియమబద్ధుడై; గురూణాం = గురువులకు; గురు = గురువులకు చేయవలసిన; కార్యాణి = సేవలు; కాలే కాలే = ఆయా సమయములందు; అన్వవైక్షత = పరిశీలించుచుండెను.
భావము:
శ్రీరామచంద్రమూర్తి నియమబద్ధముగా తల్లులకు చేయవలసిన సపర్యలు చేయుచు, ఆయా సమయములయందు పూజ్యులైన గురువులకు చేయవలసిన శుశ్రూషాదికార్యములను పర్యవేక్షించుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
ఏవం దశరథః ప్రీతో
బ్రాహ్మణా నైగమాస్తథా ।
రామస్య శీలవృత్తేన
సర్వే విషయవాసినః ॥
టీకా:
ఏవం = ఈ విధముగ; దశరథః = దశరథుడు; ప్రీతః = ప్రీతినొందెను; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులును; నైగమాః = నగరవాసులు; తథా = ఆవిధముగా; రామస్య = శ్రీరామచంద్రునియొక్క; శీలవృత్తేన = శీలప్రవృత్తిచేత; సర్వే = అందఱు; విషయః = దేశమున; వాసినః = ప్రజలు.
భావము:
రాముని కార్యదక్షత, పెద్దల ఎడ గౌరవము చూసి దశరథుడు బ్రాహ్మణులు, నగరపౌరులు చాలా సంతోషించిరి. అదేవిధముగా రామచంద్రుని సౌశీల్యమునకు, సద్గుణ సంపన్న ప్రవర్తనకు దేశ ప్రజలు అందఱునూ సంతసించిరి.
- ఉపకరణాలు:
తేషామతియశా లోకే
రామ స్సత్యపరాక్రమః ।
స్వయమ్భూరివ భూతానామ్
బభూవ గుణవత్తరః ॥
టీకా:
తేషామ్ = వారికి; అతి = అత్యధికమైన; యశాః = యశస్సుకలవాడు; లోకే = లోకమునందు; రామః = శ్రీరామచంద్రమూర్తి; సత్యపరాక్రమః = సత్య పరాక్రమవంతుడు; స్వయమ్భూః = బ్రహ్మదేవుడు; ఇవ = వలె; భూతానామ్ = సమస్త ప్రాణికోటికి; బభూవ = అయ్యెను; గుణవత్తరః = అధిక గుణవంతుడు.
భావము:
బహుమిక్కిలి యశశ్శాలి, సత్యపరాక్రముడు, గొప్ప గుణవంతుడు అయిన శ్రీరామచంద్రమూర్తి తన సద్గుణసంపదతో సమస్త ప్రాణికోటికి బ్రహ్మదేవునితో సమానుడాయెను.
- ఉపకరణాలు:
రామస్తు సీతయా సార్ధమ్
విజహార బహూనృతూన్ ।
మనస్స్వీ తద్గతస్తస్యాః
నిత్యం హృది సమర్పితః ॥
టీకా:
రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; తు; సీతయా = సీతాదేవియును; సార్ధమ్ = కలిసియుండి, ఆంధ్రశబ్దరత్నాకరము; విజహార = విహరించెను; బహూన్ = అనేక; ఋతూన్ = ఋతువులు, కాలం; మనస్వీ = మంచిమనస్సు కలిగిన వారు; తద్గతః = ఆమెను పొందినవాడై; తస్యాః = ఆమెయొక్క; నిత్యం = ఎల్లప్పుడు; హృది = అంతఃకరణమందు; సమర్పితః = సమర్పించబడినవాడై.
భావము:
చాలాకాలం శ్రీరామచంద్రమూర్తి సీతాదేవి పరస్పర కలిసిమెలసి విహరించిరి. నిర్మలమైన మనస్సు కలిగిన వారివురు సతతము ఒకరినౌకరు మనసున నిలుపుకుని అన్యోన్యాసక్తులై ఉండిరి.
- ఉపకరణాలు:
ప్రియా తు సీతా రామస్య
దారాః పితృకృతా ఇతి ।
గుణాద్రూపగుణాచ్చాపి
ప్రీతిర్భూయోఽ భ్యవర్ధత ॥
టీకా:
ప్రియా = ప్రియమైనది; తు; సీతా = సీతాదేవి; రామస్య = శ్రీరామునియొక్క; దారాః = భార్యగా; పితృ = తండ్రిచే; కృతా = కూర్చబడినది; ఇతి = అందుకు; గుణాత్ = గుణములచే; రూపగుణాత్ = రూపముగుణముచే; చ = మఱియు; అపి = కూడ; ప్రీతిః = ప్రీతినొందెను; భూయః = మరల; అభ్యవర్ధత = వృద్ధినొందెను.
భావము:
తన తండ్రి దశరథమహారాజు సీతాదేవిని తనకు భార్యగా కూర్చినందులకు ఆమెపై శ్రీరామచంద్రమూర్తి ప్రీతుడయ్యెను. సద్గుణములచేతను, రూపసౌందర్యముచేతను ప్రీతిగొల్పెడి సీతాదేవియెడల శ్రీరామచంద్రమూర్తికి ప్రేమ దినదినమూ ప్రవర్ధిల్లెను.
- ఉపకరణాలు:
తస్యాశ్చ భర్తా ద్విగుణమ్
హృదయే పరివర్తతే ।
అంతర్జాతమపి వ్యక్తమ్
ఆఖ్యాతి హృదయం హృదా ॥
టీకా:
తస్యాః = ఆమెయొక్క; చ = మఱియు; భర్తా = పతి; ద్విగుణమ్ = రెండింతలు; హృదయే = హృదయమునందు; పరివర్తతే = తిరుగాడును; అంతః = లోపల; జాతమ్ = జనించినది; అపి = కూడ; వ్యక్తమ్ = స్పష్టముగా; ఆఖ్యాతి = చెప్పును; హృదయం = హృదయము; హృదా = హృదయముతో.
భావము:
అదేవిధముగా శ్రీరామచంద్రుడు తన సద్గుణసంపదతో, రూపసౌందర్య సౌశీల్యముతో సీతాదేవి హృదయములో రెట్టింపై తిరుగాడుచుండెను. సీతారాములవారి హృదయములు హృదయములతో సంభాషించుకొనుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
తస్య భూయో విశేషేణ
మైథిలీ జనకాత్మజా ।
దేవతాభిస్సమా రూపే
సీతా శ్రీరివ రూపిణీ ॥
టీకా:
తస్య = వానియొక్క; భూయః = మఱల; విశేషేణ = పేర్మిచేత; మైథిలీ = మైథిలీ; జనకాత్మజా = జనకుని కుమర్తె; దేవతాభిః = దేవతలతో; సమా = సమానమైన; రూపే = రూపముతో; సీతా = సీతాదేవి; శ్రీః = లక్ష్మీమాత; ఇవ = వలె; రూపిణీ = రూపముగలది.
భావము:
దేవతలతో సమాన సౌందర్యవంతురాలైన జానకి రూపములో లక్ష్మీదేవివలె ఒప్పుచు తన గుణముల పేర్మిచే శోభిల్లుచు శ్రీరాముని హృదయమును రంజింపసాగెను.
- ఉపకరణాలు:
తయా స రాజర్షిసుతోఽ భిరామయా
సమేయివా నుత్తమరాజకన్యయా ।
అతీవ రామశ్శుశుభేఽ భిరామయా
విభుశ్శ్రియా విష్ణురివామరేశ్వరః ॥
టీకా:
తయా = ఆమెతో; సః = అతడు; రాజర్షిసుతః = రాజర్షి పుత్రుడు; అభిరామయా = మనోజ్ఞమైన; సమేయివాన్ = కలసి; ఉత్తమరాజకన్యయా = శ్రేష్ఠమైన రాకుమారితో; అతీవ = చాలా; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; శుశుభే = శోభిల్లెను; అభిరామయా = మనోహరమైన; విభుః = విభుడు; శ్రియా = మహాలక్ష్మితో; విష్ణుః = విష్ణువు; ఇవ = వలె; అమరేశ్వరః = దేవతలకు ప్రభువు.
భావము:
రాజర్షి యైన దశరథుని మనోజ్ఞమైన పుత్రుడు శ్రీరామచంద్రుడు శ్రేష్ఠమైన రాకుమారి యగు సీతాదేవితోకలిసి, దేవాధిదేవుడైన శ్రీమహావిష్ణువు లక్మీదేవితో వలె, ఎంతో శోభిల్లుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
చతుర్వింశత్సహస్రికాయాం
సంహితయాం బాలకాండే
సప్తసప్తతమ సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; చతుర్వింశత్సహస్రికాయాం = ఇరవై నాలుగు వేల సంఖ్యతో; సంహితయాం = కూడి ఉన్నట్టి; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; సప్తసప్తతితమః [77] = డెబ్బైఏడవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచిత ఇరవైనాలుగువేల శ్లోకములలో చెప్పబడిన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథములోని డెబ్బైఏడవ [77] సర్గ సంపూర్ణము.