వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

1-1-అనుష్టుప్.

తపోబలహతాన్ కృత్వా
 వాసిష్ఠాన్ సమహోదయాన్ ।
ఋషిమధ్యే మహాతేజా
 విశ్వామిత్రోఽ భ్యభాషత ॥

టీకా:

తపః = తపవలన కలిగిన; బల = శక్తిచే; హతాన్ = దెబ్బకొట్టుట; కృత్వా = చేసి; వాసిష్ఠాన్ = వసిష్ఠ కుమారులను; స = సహితముగా; మహోదయాన్ = మహోదయునితో; ఋషిః = ఋషుల; మధ్యే = నడుమ; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజశ్శాలి; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; అభ్యభాషత = పలికెను.

భావము:

గొప్ప తేజశ్శాలి ఐన విశ్వామిత్రుడు మహోదయునితో సహా వసిష్ఠుని కుమారులను అందరిని తన శపించి ఋషులతో ఇట్లు పలికెను.

1-61-ఆ.

అయమిక్ష్వాకుదాయాదస్త్రిశంకురితి విశ్రుతః|
ధర్మిష్ఠశ్చ వదాన్యశ్చ మాం చైవ శరణం గతః||

1-3-అనుష్టుప్.

తేనానేన శరీరేణ
 దేవలోక జిగీషయా ।
యథాఽ యం స్వశరీరేణ
 స్వర్గలోకం గమిష్యతి? ॥

టీకా:

తేన = అటువంటి; అనేన = ఈ; శరీరేణ = శరీరముతో; దేవలోక = స్వర్గలోకము; జిగీషయా = వెళ్ళవలెనను కోరిక; యథా = ఏ విధముగా; అయమ్ = ఇతడు; స్వ = స్వంత; శరీరేణ = శరీరము; స్వర్గలోకమ్ = స్వర్గలోకమునకు; గమిష్యతి = వెళ్ళగలడు.

భావము:

ఇతడు ఎట్లు తన శరీరముతోడనే స్వర్గలోకమునకు వెళ్ళవలెనని కోరినాడో అట్లు వెళ్ళగలడు?

1-61-ఆ.

తథా ప్రవర్త్యతాం యజ్ఞే భవద్భిశ్చ మయా సహ|
విశ్వామిత్రవచ శ్శ్రుత్వా సర్వ ఏవ మహర్షయః||

1-5-అనుష్టుప్.

ఊచుః సమేత్య సహితా
 ధర్మజ్ఞా ధర్మసంహితమ్ ।
“అయం కుశికదాయాదో
 మునిః పరమకోపనః ॥

టీకా:

ఊచుః = పలికిరి; సమేత్య = అక్కడ ఉన్న వారును; సహితాః = కలిసి; ధర్మజ్ఞాః = ధర్మము నెరిగిన వారును; ధర్మ సంయుతమ్ = ధర్మ బద్ధముగా; అయమ్ = ఈ; కుశిక దాయాదః = కుశిక వంశీయులు; మునిః = ముని; పరమ కోపనః = ఎక్కువ కోపము గల.

భావము:

విశ్వామిత్రుని మాటలు వినిన ధర్మజ్ఞులైన ఆ మహర్షులందరును ధర్మసమ్మతమైన మాటను ఏక గ్రీవముగ ఇట్లు పలికిరి. “ఈ కౌశికుడు (కుశుని వంశములో జన్మించిన విశ్వామిత్రుడు) పరమ కోపిష్ఠి.

1-6-అనుష్టుప్.

యదాహ వచనం సమ్యక్
 ఏతత్కార్యం న సంశయః ।
అగ్నికల్పో హి భగవాన్
 శాపం దాస్యతి రోషితః ॥

టీకా:

యత్ = ఏ; ఆహ = పలుకుచున్నాడో; వచనమ్ = మాటను; సమ్యక్ = బాగుగాకావలె; ఏతత్ = ఆ; కార్యమ్ = కార్యమును; న = లేకుండ; సంశయః = సంశయములు; అగ్నికల్పః = అగ్నితో సమానమైన; భగవాన్ = పూజ్యనీయుడు; శాపమ్ = శాపమును; దాస్యతి = ఇచ్చును; రోషితః = కోపించినవాడైన.

భావము:

ఈయన చెప్పిన విధముగా చేయ వలెను. ఈ విశ్వామిత్రునిది అగ్నివంటి తీవ్రమైన స్వభావము. కోపోద్రిక్తుడైన శపించ గలడు.

1-7-అనుష్టుప్.

తస్మాత్ప్రవర్త్యతాం యజ్ఞః
 సశరీరో యథా దివమ్ ।
గచ్ఛే దిక్ష్వాకుదాయాదో
 విశ్వామిత్రస్య తేజసా ॥

టీకా:

తస్మాత్ = అందువలన; ప్రవర్త్యతాం = చేయబడు గాక; యజ్ఞః = యజ్ఞము; స = సహితముగ; శరీరః = తన శరీరముతో; యథా = ఏ విధముగా; దివమ్ = స్వర్గమును గూర్చి; గచ్ఛేత్ = వెళ్ళగలడో; ఇక్ష్వాకుదాయాదః = ఇక్ష్వాకు వంశజుడైన త్రిశంకువు; విశ్వామిత్రస్య = విశ్వామిత్రుని యొక్క; తేజసా = తేజస్సు వలన.

భావము:

అందుచేత, విశ్వామిత్రుని తేజస్సు వలన ఈ త్రిశంకువు సశరీరుడై స్వర్గమునకు పోవునట్లు యజ్ఞము చేయవలెను.

1-8-అనుష్టుప్.

తథా ప్రవర్త్యతాం యజ్ఞః
 సర్వే సమధితిష్ఠత” ।
ఏవముక్త్వా మహర్షయః
 చక్రుస్తాస్తాః క్రియాస్తదా ॥

టీకా:

తథా = ఆ విధముగా; ప్రవర్త్యతామ్ = చేయబడును గాక; యజ్ఞః = యజ్ఞము; సర్వే = ఎల్లరు; సమధితిష్ఠత = ప్రారంభింపుడు; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్త్వా = పలికి; మహర్షయః = మహర్షులు; చక్రుః = చేసిరి; తాస్తాః = ఆ యా; క్రియాః = కార్యములను; తదా = అప్పుడు.

భావము:

ఆ విధముగా అందరు యజ్ఞమును ప్రారంభింపుడు” అని మహర్షులు పలికి క్రతుకార్యములను ప్రారంభించిరి.

1-9-అనుష్టుప్.

యాజకశ్చ మహాతేజా
 విశ్వామిత్రోఽ భవత్ క్రతౌ ।
ఋత్విజ శ్చానుపూర్వ్యేణ
 మంత్రవ న్మంత్రకోవిదాః ॥

టీకా:

యాజకః = యజ్ఞము నిర్వహించుటలో ప్రధాన ఋత్విక్కు; చ; మహాతేజాః = గొప్ప తేజోవంతుడు; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; అభవత్ = అయ్యెను; క్రతౌ = యజ్ఞములో; ఋత్విజః = ఋత్విక్కులు; చ = సహితము; అనుపూర్వ్యేణ = ఒక క్రమములో, నియమబద్దముగ; మంత్రవత్ = మంత్రోక్తముగా; మంత్ర = మంత్రపఠన; కోవిదాః = మంత్ర నిష్ణాతులు.

భావము:

ఆ క్రతువులో మహాతేజోవంతుడైన విశ్వామిత్రుడు ప్రధాన ఋత్త్విక్కుగా వ్యవహరించెను. మంత్రవేత్తలైన ఋత్విక్కులు నియమబద్దముగ, మంత్రోక్తముగ.

1-10-అనుష్టుప్.

చక్రుః సర్వాణి కర్మాణి
 యథాకల్పం యథావిధి ।
తతః కాలేన మహతా
 విశ్వామిత్రో మహాతపాః ॥

టీకా:

చక్రుః = చేసిరి; సర్వాణి = అన్ని; కర్మాణి = క్రతుకర్మలను; యథా = ఎట్లుచెప్పబడినదో అట్లు; కల్పమ్ = కల్పమునందు {కల్పము- వేదాంగమైన విధి తెలిపెడి నియమన గ్రంథము, శిక్ష, వ్యాకరణము, ఛందస్సు, నిరుక్తము, జ్యోతిషము, కల్పము అను షడ్వేదాంగములలలో / శాస్త్రషట్కములలో ఒకటి, కల్పములు షోడశ (16) అని, షడ్వింశతి (26) అని ఇలా పాఠ్యంతరములు ఉన్నాయి}; యథావిధి = పద్దతిప్రకారము; తతః = ఆ తరువాత; కాలేన = కాలమునకు; మహతా = చాల; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; మహాతపః = మహాతపశ్శాలి.

భావము:

ఋత్విక్కులు నియమబద్దముగ, మంత్రోక్తముగ ఆయా క్రతు కర్మములను యథావిధిగా కల్పోక్త ప్రకారముగా చేసిరి. తరువాత మహాతపశ్శాలియైన విశ్వామిత్రుడు చాలా కాలమునకు

1-11-అనుష్టుప్.

చకారావాహనం తత్ర
 భాగార్థం సర్వదేవతాః ।
నాభ్యాగమం స్తదాఽఽ హూతా
 భాగార్థం సర్వదేవతాః ॥

టీకా:

చకార = చేసెను; ఆవాహనం = ఆవాహనము; తత్ర = అక్కడ; భాగ = హవిర్భాగముల; అర్థమ్ = స్వీకరించుట కొరకు; సర్వ = సమస్త; దేవతాః = దేవతలను; న = జరగలేదు; అభాగ్యమన్ = ఏతెంచుట; తదా = అప్పుడు; ఆహుతాః = ఆహ్వానింపబడిన; భాగ = హవిర్భాగముల; అర్థమ్ = కొరకు; సర్వ = సమస్త; దేవతాః = దేవతలను;

భావము:

హవిర్భాగములు స్వీకరించ మని దేవతల నందరిని ఆహ్వానించెను. ఐనను దేవత లెవరును హవిర్భాగములనుస్వీకరించుటకు రాలేదు.

1-12-అనుష్టుప్.

తత్ర క్రోధసమావిష్టో
 విశ్వామిత్రో మహామునిః ।
స్రువముద్యమ్య సక్రోధః
 త్రిశంకు మిదమబ్రవీత్ ॥

టీకా:

తత్రః = అక్కడ; క్రోధః = కోపము; సమావిష్టః = ఆవరించినవాడై; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్ర; మహామునిః = మునీశ్వరుడు; స్రువమ్ = స్రువమును; ఉద్యమ్య = ఎత్తి పట్టి; సక్రోధః = క్రోధముతో; త్రిశంకమ్ = త్రిశంకునితో; ఇదమ్ = ఈ విధముగా; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావము:

హవిర్భాగములను స్వీకరించుటకు ఏ దేవతలును రానందులకు విశ్వామిత్రుడు కోపోద్రిక్తుడై, స్రువమును (హోమములో నెయ్యి వ్రేల్చుటకు ఐన యజ్ఞోపకరణము) ఎత్తిపెట్టి త్రిశంకువుతో ఇట్లు పలికెను.

1-13-అనుష్టుప్.

పశ్య మే తపసో వీర్యమ్
 స్వార్జితస్య నరేశ్వర! ।
ఏష త్వాం సశరీరేణ
 నయామి స్వర్గమోజసా ॥

టీకా:

పశ్య = చూడుము; మే = నా; తపసః = తపస్సు యొక్క; వీర్యమ్ = శక్తిని; స్వార్జితస్య = స్వయముగా సంపాదించబడిన; అస్య = అట్టి; నరేశ్వర = రాజా; ఏషః = ఈ నేను; త్వామ్ = నిన్ను; సశరీరేణ = శరీరముతో; నయామి = పొందింప చేసెదను; స్వర్గమ్ = స్వర్గమును; ఓజసా = తేజస్సుతో.

భావము:

రాజా! నేను స్వయముగా సంపాదించిన నా తపశ్శక్తిని చూడుము. నా తేజస్సుతో నిన్ను సశరీరముగా స్వర్గమునకు పంపెదను.

1-14-అనుష్టుప్.

దుష్ప్రాపం సశరీరేణ
 దివం గచ్ఛ నరాధిప! ।
స్వార్జితం కించిదప్యస్తి
 మయా హి తపసఃఫలమ్" ॥

టీకా:

దుష్ప్రాపమ్ = పొందుటకు వీలు కాని; సశరీరేణ = శరీరముతో; దివమ్ = స్వర్గమునకు; గచ్ఛ = వెళ్ళుము; నరాధిప = రాజా; స్వార్జితమ్ = స్వయముగా సంపాదించిన; కించిదపి = కొంచెము; అస్తి = ఉన్నది; మయాహి = నాచే; తపసః = తపస్సుయొక్క; ఫలమ్ = ఫలితముగా దక్కునది.

భావము:

రాజా! సశరీరముతో వెళ్ళుటకు సాధ్యము కాని స్వర్గమునకు వెళ్ళుము. ఓ రాజా! స్వార్జితమైన నా తపః ఫలము కొంచెము ఉన్నది.

1-15-అనుష్టుప్.

“రాజన్ స్వతేజసా తస్య
 సశరీరో దివం వ్రజ” ।
ఉక్తవాక్యే మునౌ తస్మిన్
 సశరీరో నరేశ్వరః ॥

టీకా:

రాజన్ = రాజా; స్వ = నా; తేజసా = తేజస్సుతో; తస్య = దాని యొక్క; సశరీరః = సశరీరముతో; దివమ్ = స్వర్గమునకు; వ్రజ = వెళ్ళుము; ఉక్త = చెప్ప బడిన; వాక్యే = మాటను; మునౌ = మునిచే; తస్మిన్ = ఆ యొక్క; సశరీరః = శరీరముతో; నరేశ్వరః = రాజు.

భావము:

"రాజా! నా స్వార్జిత తపశ్శక్తిచే నీవు సశరీరుడవై స్వర్గమునకు వెళ్ళుము" అని త్రిశంకువుతో విశ్వామిత్రుడు పలికెను. ఆ పలుకులతో త్రిశంకు మహారాజు తన శరీరముతో

1-16-అనుష్టుప్.

దివం జగామ కాకుత్స్థ!
 మునీనాం పశ్యతాం తదా ।
దేవలోకగతం దృష్ట్వా
 త్రిశంకుం పాకశాసనః ॥

టీకా:

దివమ్ = స్వర్గమునకు; జగామ = వెళ్ళెను; కాకుత్స్థ = రామ చంద్ర; మునీనామ్ = మునులందరు; పశ్యతామ్ = చూచుచుండగా; తదా = అప్పుడు; దేవలోక = స్వర్గలోకమునకు; గతమ్ = చేరవచ్చిన; దృష్ట్వా = చూసి; త్రిశంకమ్ = త్రిశంకువును; పాకశాసనః = దేవేంద్రుడు.

భావము:

రామా! అప్పుడు త్రిశంకువు మునులందరు చూచుచుండగా తన శరీరముతో స్వర్గమునకు వెళ్ళెను. అట్లు స్వర్గమునకు వచ్చిన త్రిశంకువును చూసి దేవేంద్రుడు.

1-17-అనుష్టుప్.

సహ సర్వైః సురగణైః
 ఇదం వచనమబ్రవీత్ ।
“త్రిశంకో గచ్ఛ భూయస్త్వమ్
 నాసి స్వర్గకృతాలయః ॥

టీకా:

సహ = కూడ ఉన్న; సర్వై = అందరు; సుర = దేవతల; గణైః = సమూహములతో; ఇదమ్ = ఈ; వచనమ్ = మాటను; అబ్రవీత్ = పలికిరి; త్రిశంకః = ఓ త్రిశంకా; గచ్ఛ = వెళ్ళుము; భూయః = మరల; త్వమ్ = నీవు; న = ఉండలేదు; అసి = అయి; స్వర్గ = స్వర్గలోకమును; కృత = చేపట్టిన; ఆలయః = నివాసముగా కలవాడివి.

భావము:

దేవతలతో అందరితోపాటు ఉన్న దేవేంద్రుడు, సశరీరముతో స్వర్గమునకు వచ్చిన త్రిశంకువుతో, "నీవు స్వర్గవాసమునకు అనర్హుడవు. తిరిగి వెడలిపొమ్ము.

1-18-అనుష్టుప్.

గురుశాపహతో మూఢ
 పత భూమిమవాక్ఛిరాః" ।
ఏవముక్తో మహేంద్రేణ
 త్రిశంకు రపతత్పునః ॥

టీకా:

గురు = గురువు యొక్క; శాప = శాపమునకు; హతః = గురియైన; మూఢ = మూర్ఖుడవు; పత = పడుము; భూమిమ్ = భూలోకమున; అవాక్ఛిరాః = తలక్రిందలుగా; ఏవమ్ = ఇట్లు; ఉక్తః = పలుకబడిన; మహేంద్రేణ = మహేంద్రునిచే; త్రిశంకః = త్రిశంకువు; అపతత్ = పడసాగెను; పునః = మరల.

భావము:

గురుశాప హతుడవైన మూర్ఖుడా! నీవు తిరిగి భూమిపై తలక్రిందలుగా పడిపొమ్ము." అని మహేంద్రుడు అనడంతో. త్రిశంకువు మరల పడిపోసాగెను.

1-19-అనుష్టుప్.

విక్రోశమాన “స్త్రాహీతి”
 విశ్వామిత్రం తపోధనమ్ ।
తచ్ఛ్రుత్వా వచనం తస్య
 క్రోశమానస్య కౌశికః ॥

టీకా:

విక్రోశమానః = రోదించుచు; త్రాహి ఇతి = రక్షింపుమని; విశ్వామిత్రం = విశ్వామిత్రుడు గూర్చి; తపోధనమ్ = తపోధనుడైన; తత్ = అది; శ్రుత్వా = విని; వచనమ్ = మాటను; తస్య = అతని; క్రోశ మానస్య = అరుచుచున్న; కౌశికః = విశ్వామిత్రుడు.

భావము:

"రక్షింపుము రక్షింపు" మని రోదించుచు దివి నుండి భువికి త్రిశంకువు పడిపోవుచుండెను. అలా రోదిస్తూ వేడుటను విని విశ్వామిత్రుడు.

1-20-అనుష్టుప్.

రోషమాహారయ త్తీవ్రమ్
 ”తిష్ఠ తిష్ఠేతి” చాబ్రవీత్ ।
ఋషిమధ్యే స తేజస్వీ
 ప్రజాపతి రివాపరః ॥

టీకా:

రోషమ్ = కోపమును; ఆహారయత్ = తెచ్చుకొనెను; తీవ్రమ్ = తీవ్రమైన; తిష్ఠ తిష్ఠ ఇతి = ఆగుము ఆగుము అని; అబ్రవీత్ = పలికెను; ఋషిః = ఋషుల; మధ్యే = నడుమ ఉన్న; స = ఆ; తేజస్వీ = తేజశ్శాలి; ప్రజాపతిః = ప్రజాపతి; ఇవ = వలె; ఆపరః = మఱియొక.

భావము:

పడిపోవుచున్న త్రిశంకువు యొక్క ఆర్తనాదము విని, తీవ్రమైన కోపముతో ఋషుల నడుమ మరియొక ప్రజాపతి వలె ఉన్న తేజశ్శాలి ఐన విశ్వామిత్రుడు "ఆగుము! ఆగుము!" అని ఆజ్ఞాపించెను.

1-21-అనుష్టుప్.

సృజన్ దక్షిణమార్గస్థాన్
 సప్తర్షీనపరాన్ పునః ।
నక్షత్రమాలా మపరాం
 అసృజత్ క్రోధమూర్చ్ఛితః ॥

టీకా:

సృజన్ = సృష్టించుచు; దక్షిణమార్గః = దక్షిణాచారము: ఆస్థాన్ = ఆదారముగ; సప్తర్షీన్ = సప్త ఋషిమండలమును; అపరాన్ = మరొకదానిని; పునః = మరల; నక్షత్రమాలామ్ = పాలపుంతను; అపరామ్ = మరియొక దానిని; అసృజత్ = సృష్టించెను; క్రోధః = కోపోద్రిక్తముతో; మూర్ఛితః = బుద్ధివైపరీత్యముతో.

భావము:

కోపోద్రిక్తుడై వివశుడైన విశ్వామిత్రుడు దక్షిణచారామున ఇంకొక క్రొత్త సప్తర్షి మండలమును మరల మరొక పాలపుంతను సృష్టించెను.

1-22-అనుష్టుప్.

దక్షిణాం దిశమాస్థాయ
 మునిమధ్యే మహాయశాః! ।
సృష్ట్వా నక్షత్రవంశం చ
 క్రోధేన కలుషీకృతః ॥

టీకా:

దక్షిణాం = దక్షిణదిక్కు; దిశమ్ = వైపునకు; ఆస్థాయ = నెలకొను నట్లు; ముని = మునుల; మధ్యే = మధ్య నిలబడి; మహాయశాః = గొప్ప యశస్సు కలిగిన, విశ్వామిత్రుడు; సృష్ట్వా = సృష్టించి; నక్షత్ర = నక్షత్రముల; వంశం = సమూహము, అన్నింటిని; చ = కూడ; క్రోధేన = క్రోధము వలన; కలుషీకృతః = కలుషితుడై.

భావము:

ఋషుల మధ్య నుండి కోపోద్దీప్తుడై కలుషితుడైన ఆ విశ్వామిత్రుడు దక్షిణదిక్కు వైపున మొత్తం నక్షత్ర మండలమును కూడ సృజించెను.

1-23-అనుష్టుప్.

"అన్యమింద్రం కరిష్యామి
 లోకో వా స్యాదనింద్రకః ।
దైవతాన్యపి" స క్రోధాత్
 స్రష్టుం సముపచక్రమే ॥

టీకా:

అన్యమ్ = మరియొక; ఇంద్రమ్ = ఇంద్రుని; కరిష్యామి = చేసెదను; లోకః = లోకము; వా = ఐనను; స్యాత్ = అగుగాక; అనింద్రకః = ఇంద్రుడులేనిది; దైవతాః = దేవతలను; అపి = కూడ; సః = అతడు; క్రోధాత్ = క్రోధముతో; స్రష్టుమ్ = సృష్టించుటకు; సముపచక్రమే = సిద్ధమయ్యెను.

భావము:

"వేరొక ఇంద్రుని ఐనను సృష్టించెదను, లేక ఇంద్రుడే లేని లోకము సృష్టించెదను. అలాగే దేవతలను కూడా సృష్టించెదను" అని క్రోధముతో విశ్వామిత్రుడు సృష్టి చేయ సిద్దమయ్యెను.

1-24-అనుష్టుప్.

తతః పరమసమ్భ్రాంతాః
 సర్షిసంఘాః సురాసురాః ।
విశ్వామిత్రం మహాత్మానమ్
 ఊచుః సానునయం వచః ॥

టీకా:

తతః = పిమ్మట; పరమ = మిక్కిలి; సంభ్రాంతాః = కళవళ పడిన వారై, కలతచెందిన వారై; స = సహితముగ; ఋషిః = ఋషుల; సంఘాః = సమూహములతో; సురాః = దేవతలు; అసురాః = రాక్షసులు; విశ్వామిత్రమ్ = విశ్వామిత్రునితో; మహాత్మనమ్ = మహాత్ముడైన; ఊచుః = పలికిరి; స = కూడి ఉన్న; అనునయమ్ = స్వాంతన; వచః = మాటలను.

భావము:

పిమ్మట, దేవతలు దానవులు ఋషులతో సహితంగా చాల కలతచెందిన వారై మహాత్ముడైన విశ్వామిత్రునితో ఇట్లు స్వాంత వచనములు పలికిరి.

1-25-అనుష్టుప్.

“అయం రాజా మహాభాగ!
 గురుశాపపరిక్షతః ।
సశరీరో దివం యాతుమ్
 నార్హత్యేహ తపోధన!" ॥

టీకా:

అయం = ఈ; రాజా = రాజు; మహాభాగ = ఓ పూజ్యుడా; గురు = గురువు; శాపః = శాపముచే; పరిక్షతః = గాయపడినవాడు, ఆంధ్రశబ్ధరత్నాకరము; సశరీరో = శరీరముతో; దివమ్ = స్వర్గమునకు; యాతుమ్ = వెళ్ళుటకు; న = కాడు; అర్హతః = అర్హుడు; ఇహ = ఇక్కడ, ఈ పరిస్తితిలో; తపోధన = మహర్షీ.

భావము:

"ఓ తపశ్శాలీ! మహర్షీ! ఈ రాజు గురుశాపహతుడు. కనుక, బొందితో స్వర్గమునకు వెళ్ళుటకు అర్హుడు కాడు" అని పలికిరి.

1-26-అనుష్టుప్.

తేషాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 దేవానాం మునిపుంగవః ।
అబ్రవీత్ సుమహద్వాక్యమ్
 కౌశికః సర్వదేవతాః ॥

టీకా:

తేషామ్ = వారి; తత్ = ఆ; వచనమ్ = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; దేవానామ్ = దేవతల యొక్క; మునిపుంగవః = ముని శ్రేష్ఠుడు; అబ్రవీత్ = పలికెను; సు = మంచి; మహత్ = గొప్ప; వాక్యమ్ = మాటను; కౌశికః = విశ్వామిత్రుడు; సర్వ = సకల; దేవతాః = దేవతలతోను.

భావము:

ఈ దేవతల మాటలను విని, విశ్వామిత్రుడు మెచ్చుకొన దగిన మాటను దేవత లందరితో చెప్పెను.

1-27-అనుష్టుప్.

“సశరీరస్య భద్రం వః
 త్రిశంకోరస్య భూపతేః ।
ఆరోహణం ప్రతిజ్ఞాయ
 నానృతం కర్తుముత్సహే ॥

టీకా:

స = సహితముగ; శరీరః = శరీరముతో; అస్య = ఈ; భద్రమ్ = శుభమగు గాక; వః = మీకు; త్రిశంకుః = త్రిశంకువు అను; అస్య = ఈ; భూపతేః = రాజుvg; ఆరోహణమ్ = స్వర్గారోహణము చేయుటకు; ప్రతిజ్ఞాయ = ప్రతిజ్ఞను; నానృతమ్ = సత్యముకానిది; కర్తుమ్ = చేయుటకు; ఉత్సహే = ఇష్టపడను.

భావము:

“దేవతలారా! మీకు శుభమగుగాక. త్రిశంకువను ఈ రాజును ఈ శరీరముతో స్వర్గమునకు పంపెదనని చేసిన ప్రతిజ్ఞ అబద్ధ మగుటకు నేను ఇష్టపడను.

1-28-అనుష్టుప్.

స్వర్గోఽ స్తు సశరీరస్య
 త్రిశంకోరస్య శాశ్వతః ।
నక్షత్రాణి చ సర్వాణి
 మామకాని ధ్రువాణ్యథ ॥

టీకా:

స్వర్గః = అభ్రము; అస్తు = ఉండు గాక; సశరీరః = శరీరముతోనే; అస్య = ఈ; త్రిశంకోః = త్రిశంకువు; అస్య = ఈ; శాశ్వతః = శాశ్వతముగ; నక్షత్రాణిచ = నక్షత్రములు; చ; సర్వాణి = సమస్తము; మామకాని = నావి; ధ్రువాణి = నిశ్చయముగ; అథ = మరియు.

భావము:

ఈ శరీరముతో ఈ త్రిశంకువు మఱియు నాచే సృష్టించబడిన ఈ నక్షత్రము లన్నియు కూడ తప్పక ఆకాశమునందు శాశ్వతముగా ఉండుగాక.

1-29-అనుష్టుప్.

యావల్లోకా ధరిష్యంతి
 తిష్ఠంత్వేతాని సర్వశః ।
మత్కృతాని సురాః సర్వే
 తదనుజ్ఞాతు మర్హథ” ॥

టీకా:

యావత్ = ఎంతవరకైతే; లోకాః = లోకములు; ధరిష్యంతి = ఉండునో; తిష్ఠంతి = ఉండుగాక; ఏతాని = ఇవి; సర్వశః = అన్నియును; మత్ = నాచే; కృతాని = సృష్టింపబడినవి; సురాః = దేవతలు; సర్వే = అందరును; తత్ = దానిని; అనుజ్ఞాతుమ్ = అనుమతించుటకు; అర్హథ = తగి యున్నారు.

భావము:

ఓ దేవతలారా! నాచే సృష్టింపబడిన ఇవన్నియను సకల లోకములు ఉండునంత వరకు ఉండునట్లు మీరందరును అనుమతింపుడు.”

1-30-అనుష్టుప్.

ఏవముక్తాః సురాః సర్వే
 ప్రత్యూచు ర్మునిపుంగవమ్ ।
“ఏవం భవతు భద్రం తే
 తిష్ఠంత్వేతాని సర్వశః ॥

టీకా:

ఏవమ్ = ఇట్లు; ఉక్తాః = పలుక బడగా; సర్వే = సమస్త; సురాః = దేవతలు; ప్రత్యూచుః = బదులు పలికిరి; మునిపుంగవమ్ = మునిశ్రేష్ఠునితో; ఏవమ్ = అట్లే; భవతు = అగుగాక; భద్రమ్ తే = నీకు శుభము; తిష్ఠంతు = ఉండుగాక; ఏతాని = ఇవి; సర్వశః = అన్నియును.

భావము:

మునిశ్రేష్ఠుడైన విశ్వామిత్రుని మాటలు విని దేవతలందరు అతనితో "మునిశ్రేష్ఠా! నీకు శుభమగు గాక. అవి అన్నియు అట్లే ఉండు గాక" అని బదులు పలికిరి.

1-31-అనుష్టుప్.

గగనే తాన్యనేకాని
 వైశ్వానర పథాద్బహిః ।
నక్షత్రాణి మునిశ్రేష్ఠ
 తేషు జ్యోతిష్షు జాజ్వలన్ ।
అవాక్ఛి రాస్త్రిశంకుశ్చ
 తిష్ఠ త్వమరసన్నిభః ॥

టీకా:

గగనే = ఆకాశము నందు; తాని = అవి; అనేకాని = అనేకమైన; వైశ్వానరః = సాధారణమైన, సూర్యరాయాంధ్ర నిఘంటువు; పథాత్ = మార్గమునకు; బహిః = వెలుపల; నక్షత్రాణి = నక్షత్రములు; మునిశ్రేష్ఠ = ముని శ్రేష్ఠుడా!; తేషు = ఆ; జ్యోతిష్షు = నక్షత్రముల మధ్య; జాజ్వలన్ = ప్రకాశించుచు; అవాక్ఛిరాః = తలక్రిందలుగా; త్రిశంకుశ్చ = త్రిశంకువు కూడ; తిష్ఠతు = ఉండుగాక; అమరసన్నిభః = దేవతలతో సమానుడై.

భావము:

ప్రతిపదార్థము :- గగనే = ఆకాశము నందు; తాని = అవి; అనేకాని = అనేకమైన; వైశ్వానరః = సాధారణమైన, సూర్యరాయాంధ్ర నిఘంటువు; పథాత్ = మార్గమునకు; బహిః = వెలుపల; నక్షత్రాణి = నక్షత్రములు; మునిశ్రేష్ఠ = ముని శ్రేష్ఠుడా!; తేషు = ఆ; జ్యోతిష్షు = నక్షత్రముల మధ్య; జాజ్వలన్ = ప్రకాశించుచు; అవాక్ఛిరాః = తలక్రిందలుగా; త్రిశంకుశ్చ = త్రిశంకువు కూడ; తిష్ఠతు = ఉండుగాక; అమరసన్నిభః = దేవతలతో సమానుడై.

1-32-అనుష్టుప్.

అనుయాస్యంతి చైతాని
 జ్యోతీంషి నృపసత్తమమ్ ।
కృతార్థం కీర్తిమంతంచ
 స్వర్గలోకగతం తథా" ॥

టీకా:

అనుయాస్యంతి = అనుసరించ గలవు; ఏతాని = ఈ; జ్యోతీంషి = నక్షత్రములు; నృపసత్తమమ్ = రాజశ్రేష్ఠుని; కృతార్థమ్ = తలచిన పని ఐన వాడు; కీర్తి మంతమ్ చ = కీర్తి మంతుడు; చ; స్వర్గలోకః = స్వర్గలోకములో; గతం = ఉన్న వారి; తథా = వలె.

భావము:

"ఈ నక్షత్రము లన్నియు స్వర్గము నందున్న వారినివలె; ఈ రాజశ్రేష్ఠుని అనుసరించ గలవు".

1-33-అనుష్టుప్.

విశ్వామిత్రస్తు ధర్మాత్మా
 సర్వదేవై రభిష్టుతః ।
ఋషిభిశ్చ మహాతేజా
 బాఢమిత్యాహ దేవతాః ॥

టీకా:

విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; తు; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడైన; సర్వ = సకల; దేవైః = దేవతల చేతను; అభిష్టుతః = స్తుతింప బడిన; ఋషిభిః = ఋషుల చేతను; చ; మహాతేజాః = గొప్ప తేజస్సు గల; బాఢమ్ = అంగీకారము, సరే; ఇతి = అని; అహ = పలికెను; దేవతాః = దేవతలతో.

భావము:

ఈ విధముగా సమస్త దేవతలతోను ఋషులతోను కొనియాడ బడిన విశ్వామిత్రుడు "సరే" యని దేవతలకు తన అంగీకారము తెలిపెను.

1-34-అనుష్టుప్.

తతో దేవా మహాత్మానో
 మునయశ్చ తపోధనాః ।
జగ్ముర్యథాగతం సర్వే
 యజ్ఞస్యాంతే నరోత్తమ ॥

టీకా:

తతః = తరువాత; దేవాః = దేవతలును; మహాత్మనః = మహాత్ములైన; మునయః = మునులును; చ; తపోధనాః = తపోధనులు; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; యథాగతమ్ = వచ్చినట్లు; సర్వే = అందరు; యజ్ఞః = యజ్ఞము; అస్య = యొక్క; ఆంతే = అయినాక; నరోత్తమ = మానవులలో ఉత్తముడా !

భావము:

మానవోత్తమా రామా! యజ్ఞము పూర్తి ఐన తరువాత దేవతలు, మునులు తమ తమ యథాస్థానములకు వెళ్ళిపోయిరి.

1-2-అనుష్టుప్.

“అయమిక్ష్వాకు దాయాదః
 త్రిశంకురితి విశ్రుతః ।
ధర్మిష్ఠశ్చ వదాన్యశ్చ
 మాం చైవ శరణం గతః ॥

టీకా:

అయమ్ = ఇతడు; ఇక్ష్వాకు = ఇక్ష్వాకుని; దాయాదః = వంశజుడు; త్రిశంకః = త్రిశంకువు; ఇతి = అని; విశ్రుతః = ప్రసిద్ధి చెందిన వాడు; ధర్మిష్ఠః = ధర్మాత్ముడు; చ; వదాన్యః = గొప్ప దాతయును; చ; మామ్ = నా; చైవ; శరణం = రక్షణ; గతః = పొందినాడు.

భావము:

“ఇతడు ఇక్ష్వాకు వంశజుడైన త్రిశంకువు. ధర్మనిరతుడు మరియు గొప్ప దాత. నా శరణు పొందినాడు.