వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

బాలకాండమ్ : ॥అష్టపంచాశః సర్గః॥ [58 - త్రిశంకుని చండాలత్వ శాపం]

  •  
  •  
  •  

1-1-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తతస్త్రిశంకో ర్వచనం
 శ్రుత్వా క్రోధసమన్వితమ్ ।
ఋషిపుత్రశతం రామ!
 రాజాన మిదమబ్రవీత్ ॥

టీకా:

తతః = పిమ్మట; త్రిశంకోః = త్రిశంకుని; వచనమ్ = వచనమును; శ్రుత్వా = విని; క్రోధః = కోపము; సమన్వితమ్ = పూనిన వారై; ఋషి = వసుష్ఠ ఋషి; పుత్ర = పుత్రులు; శతమ్ = వందమంది; రామ = రామా; రాజానమ్ = త్రిశంకు రాజును గూర్చి; ఇదమ్ = ఇట్లు; అబ్రవీత్ = పలికెను

భావము:

వసిష్ఠుని నూరుగురు కొడుకులు రాజు త్రిశంకుని వచనములు విని కోపముతో ఇట్లు పలికిరి.

1-2-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ప్రత్యాఖ్యాతోఽ సి దుర్బుద్ధే
 గురుణా సత్యవాదినా ।
తం కథం సమతిక్రమ్య
 శాఖాంతర ముపేయివాన్ ॥

టీకా:

ప్రత్యాఖ్యాతః = నిరాకరింపబడినవాడవు; అసి = అయి; దుర్బుద్ధే = చెడ్డబుద్ధి కలవాడా; గురుణా = గురువు చేత; సత్యవాదినా = సత్యమును పలికెడు; తం = ఆతని; కథమ్ = ఎట్లు; సమతిక్రమ్య = అతిక్రమించి; శాఖాంతరమ్ = వేఱొక శాఖను; ఉపేయివాన్ = పొందెదవు ?

భావము:

ఓ దుష్టశీలుడా! సత్యవాక్కులను నుడువు గురువుని అతిక్రమించి వేఱొకరిని ఎట్లు ఆశ్రయించెదవు ?

1-3-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇక్ష్వాకూణాం హి సర్వేషామ్
 పురోధాః పరమో గురుః ।
న చాతిక్రమితుం శక్యమ్
 వచనం సత్యవాదినః ॥

టీకా:

ఇక్ష్వాకుణామ్ హి = ఇక్ష్వాకు వంశపు రాజులు; హి; సర్వేషామ్ = అందఱికీ; పురోధాః = పురోహితుడు; పరమః = గొప్ప; గురుః = గురువు; న = కాదు; చ = కూడా; అతిక్రమితుమ్ = అతిక్రమించుటకు; శక్యమ్ = సాధ్యము; వచనమ్ = వచనమును; సత్యవాదినః = సత్యమును పలికెడువాని.

భావము:

ఇక్ష్వాకు వంశీయరాజులు అందఱికీ పురోహితుడు పరమ గురువు.సత్యవాదియైన గురువు పలుకు అతిక్రమించుట సాధ్యము కాదు.

1-4-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అశక్యమితి చోవాచ
 వసిష్ఠో భగవానృషిః ।
తం వయం వై సమాహర్తుమ్
 క్రతుం శక్తాః కథం తవ ॥

టీకా:

అశక్యమ్ = అసాధ్యము; ఇతి = అని; చః = గురువు; ఉవాచ = చెప్పెను; వసిష్ఠః = వసిష్ఠుడు; భగవాన్ = పూజ్యనీయుడైన; ఋషిః = మహర్షి; తమ్ = అట్టి దానిని; వయమ్ వై = మేమైనా; సమాహర్తుమ్ = నిర్వహించుటకు; క్రతుమ్ = యజ్ఞమును; శక్తాః = సమర్థులము; కథమ్ = ఎట్లు; తవ = నీయొక్క.

భావము:

ఆ యజ్ఞము చేయుట అసాధ్యము అని గురువు, భగవంతుడు, వసిష్ఠమహర్షి చెప్పెను. అట్టి నీ యజ్ఞమును నిర్వహించుట మా కెట్లు సాధ్యమగును?

1-5-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

బాలిశస్త్వం నరశ్రేష్ఠ
 గమ్యతాం స్వపురం పునః ।
యాజనే భగవాన్ శక్తః
 త్రైలోక్యస్యాపి పార్థివ! ।
అవమానం చ తత్కర్తుమ్।
 తస్య శక్ష్యామహే కథమ్ ॥

టీకా:

బాలిశః = మూర్ఖుడవు; త్వమ్ = నీవు; నరశ్రేష్ఠ = రాజా; గమ్యతామ్=వెళ్ళెదవు గాక; స్వపురమ్ = నీ పురము గూర్చి; పునః = మరల; యాజనే అపి=యజ్ఞము చేయించుటకు; అపి=కూడ; భగవాన్ = పూజ్యనీయుడు; శక్తః = శక్తివంతుడు; త్రైలోక్యమ్ = ముల్లోకములలో; పార్థివ = రాజా; అవమానమ్ = అవమానమును; చ; తత్ = అందువలన; కర్తుమ్ = చేయుటకు; తస్య = ఆతని యొక్క; శక్ష్యామహే = సమర్థులము కాగలము; కథమ్ = ఎట్లు.

భావము:

ఓ నరులలో శ్రేష్ఠుడా! నీవు మూఢుడవు. నీ పురమునకు తిరిగి పొమ్ము. భగవంతుడు వసిష్ఠుడు ముల్లోకములలో ఎవరిచేతనైనా యజ్ఞము చేయించుటకు సమర్థుడు. ఓ రాజా! అతడు కాదని పలికిన పిదప యాగమును చేయించి మేము వారిని అవమానింపగలమా ?

1-6-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తేషాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 క్రోధప ర్యాకులాక్షరమ్ ।
స రాజా పునరేవైతాన్
 ఇదం వచనమబ్రవీత్ ॥

టీకా:

తేషామ్ = వారి యొక్క; తత్ =; వచనము = వచనమును; శ్రుత్వా = విని; క్రోధ = కోపముతో; పర్యాకుల = ఆవేశపూరితమైన; అక్షరమ్ = పలుకులు గల; సః = ఆ; రాజా = రాజు; పునః ఏవ = మాఱుగా; ఏతాన్ = వీనిని; ఇదం = ఈ; వచనమ్ = వచనమును; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావము:

త్రిశంక మహారాజు వారి వచనములు విని కోపముచే ఆవేశపూరిత పలుకులతో ఇలా మాఱు పలికెను.

1-7-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

“ప్రత్యాఖ్యాతోఽ స్మి గురుణా
 గురుపుత్రైస్తథైవ చ ।
అన్యాం గతిం గమిష్యామి
 స్వస్తి వోఽ స్తు తపోధనాః" ॥

టీకా:

ప్రత్యాఖ్యాతః = నిరాకరించబడి; అస్మి = ఉంటిని; గురుణా = గురువు చేతను; గురుపుత్రైః = గురుపుత్రుల చేతను; చ = కూడా; తథా ఏవ = తగిన విధముగా; ఏవ = మాత్రమే; చ; అన్యామ్ = వేఱొక; గతిమ్ = మార్గములో; గమిష్యామి = వెళ్ళెదను; స్వస్తి అస్తు = క్షేమము అగుగాక; తపోధనాః = తపమే ధనముగా గల ఋషులారా

భావము:

"ఓమునులారా! నేను నా గురువు చేతను, గురుపుత్రుల చేతను కూడా నిరాకరించబడితిని. తగినట్టి వేఱొక మార్గమున వెళ్ళెదను. మీకు శుభమగు గాక!"

1-8-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఋషిపుత్రాస్తు తచ్ఛ్రుత్వా
 వాక్యం ఘోరాభిసంహితమ్ ।
శేపుః పరమసంక్రుద్ధాః
 చండాలత్వం గమిష్యసి ॥

టీకా:

ఋషిః = ఋషి; పుత్రాస్తు = ఋషిపుత్రులు; తత్ = ఆ; శ్రుత్వా = విని; వాక్యమ్ = పలుకలతో; ఘోరాభిసంహితమ్ = తీవ్రమైన అభిప్రాయముతో కూడినట్టి; శేపుః = శపించిరి; పరమ = మిక్కిలి; సంక్రుద్ధాః = కోపించినవారై; చండాలత్వమ్ = చండాలునిగనుండుట; గమిష్యసి = పొందగలవు.

భావము:

ఋషి వసిష్ఠుని కుమారులు ఘోరభావముతో కూడుకున్న అతని పలుకులు విని మిగుల కోపించి “చండాలత్వమును పొందెదవు గాక!” అని ఆతనిని శపించిరి.

1-9-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఏవముక్త్వా మహాత్మానో
 వివిశుస్తే స్వమాశ్రమమ్ ।
అథ రాత్ర్యాం వ్యతీతాయామ్
 రాజా చండాలతాం గతః ॥

టీకా:

ఉక్త్వా = ఇట్లు; ఉక్త్వా = పలికి; మహాత్మనః = మహానుభావులు; వివిశుః = ప్రవేశించిరి; తే = వారు; స్వమ్ = తమ; ఆశ్రమమ్ = ఆశ్రమమును; అథ = అటు పిమ్మట; రాత్ర్యామ్ = రాత్రి; వ్యతీతాయామ్ = కడచుచుండ; రాజా = రాజు; చండాలత్వమ్ = చండాలత్వమును; గతః = పొందెను.

భావము:

మహాత్ములైన ఋషి తనయులు ఇట్లు పలికి వారి ఆశ్రమములోనికి వెళ్ళిరి.రాత్రి గడచిన పిమ్మట రాజు చండాలుడయ్యెను.

1-10-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

నీలవస్త్రధరో నీలః
 పరుషో ధ్వస్తమూర్ధజః ।
చిత్య మాల్యానులేపశ్చ
 ఆయసాభరణోఽ భవత్ ॥

టీకా:

నీల = నల్లని; వస్త్ర = వస్త్రములను; ధరః = ధరించినవాడు; నీలః = నల్లనివాడు; పరుషః = కర్కశుడు; ధ్వస్తమూర్ధజః = తలవెండ్రుకులు పోయినవాడు, బట్టతలవాడు; చిత్యః = శ్మశానములోని; మాల్యః = మాలలు ధరించువాడు; అనులేపః = బూడిదను పూసుకొనినవాడు; చ = కూడా; ఆయస = ఇనుప; ఆభరణః = అలంకారములు ధరించినవాడు; అభవత్ = అయ్యెను.

భావము:

త్రిశంకుడు నల్లని వస్త్రములు ధరించినవాడు, నల్లనివాడు, మోటువాడు, బట్టతలవాడు, శ్మశానములోని దండలు బూడిద ధరించువాడు, ఇనుప ఆభరణాలు ధరించువాడు ఆయెను.

1-11-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తం దృష్ట్వా మంత్రిణః సర్వే
 త్యజ్య చండాలరూపిణమ్ ।
ప్రాద్రవన్ సహితా రామ!
 పౌరా యేఽ స్యానుగామినః ॥

టీకా:

తం = అతనిని; దృష్వా = చూసి; మంత్రిణః = మంత్రులు; సర్వే = అందఱు; త్యజ్య = విడిచిపెట్టిjf; చండాల = చండాలుని; రూపిణమ్ = రూపములో ఉన్నవానిని; ప్రాద్రవన్ = పాఱిపోయిరి; సహితా = కలసి; రామ = ఓ రామా; పౌరా = పురజనులు; యే = ఎవరైతే; అనుగామినః = అనుసరించినారో

భావము:

ఓ రామా! చండాలరూపములో ఉన్న త్రింశకుని చూచి ఆతని మంత్రులు అందఱు, అతనిని అనుసరించి వచ్చిన పురజనులతో కలసి అతనిని విడిచిపెట్టి పాఱిపోయిరి.

1-12-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఏకో హి రాజా కాకుత్స్థ!
 జగామ పరమాత్మవాన్ ।
దహ్యమానో దివారాత్రం
 విశ్వామిత్రం తపోధనమ్ ॥

టీకా:

ఏకఃహి = ఒక్కడే; రాజా = రాజు; కాకుత్స్థ = రామా!; జగామ = వెళ్ళెను; పరమ = మిక్కిలి; ఆత్మవాన్ = స్థైర్యము గలవాడు; దహ్యమానః = దహింపబడుచు; దివారాత్రమ్ = పగళ్ళు; రాత్రులు; విశ్వామిత్రమ్ = విశ్వామిత్రుని గుఱించి; తపోనిధిమ్ = మహాతాపసి.

భావము:

ఓ రామా ! మిక్కిలి ధైర్యవంతుడైన త్రిశంకుమహారాజు ఏకాకై, దుఃఖముచే రాత్రింబవళ్ళు దహింపబడుచు తపోనిధియైన విశ్వామిత్రుని వద్దకు వెళ్ళెను.

1-13-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

విశ్వామిత్రస్తు తం దృష్ట్వా
 రాజానం విఫలీకృతమ్ ।
చండాలరూపిణం రామ!
 మునిః కారుణ్యమాగతః ॥

టీకా:

విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; అస్తు = ఆయెను; తం = వానిని; దృష్వా = చూచి; రాజానమ్ = రాజును; విఫలీ = వ్యర్థుడుగా; కృతమ్ = చేయబడినవాడు; చండాల = చండాలుని; రూపిణమ్ = రూపములో ఉన్నవానిని; రామ = రామచంద్ర!; మునిః = ముని; కారుణ్యమ్ = కరుణను; ఆగతః = పొందినవాడు.

భావము:

విశ్వామిత్ర మహర్షి చండాల రూపములో వ్యర్థుడిగా చేయబడిన త్రిశంకు మహారాజును చూసి జాలి వహించెను.

1-14-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కారుణ్యాత్ స మహాతేజా
 వాక్యం పరమధార్మికః ।
ఇదం జగాద “భద్రం తే”
 రాజానం ఘోరరూపిణమ్ ॥

టీకా:

కారుణ్యాత్ = జాలితో; సః = అతడు; మహాతేజాః = గొప్ప తేజస్సు గలవాడు; వాక్యమ్ = వాక్యమును; పరమ ధార్మికః = మిక్కిలి ధర్మాత్ముడు; ఇదమ్ = ఈ; జగాద = ఉచ్చరించెను; భద్రమ్ = మంగళము అగు గాక; తే = నీకు; రాజానమ్ = రాజును గుఱించి; ఘోర = భయంకర; రూపిణమ్ = రూపములో ఉన్నవానిని.

భావము:

గొప్పతేజస్సు గల, మిక్కిలి ధర్మాత్ముడైన విశ్వామిత్ర మహర్షి భయంకర రూపములో ఉన్న రాజుపై జాలి వహించి ” నీకు మంగళమగు గాక !” అనుచు ఈవిధముగ వచించెను.

1-15-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

” కిమాగమనకార్యం తే
 రాజపుత్ర! మహాబల! ।
అయోధ్యాధిపతే వీర!
 శాపాచ్చండాలతాం గతః” ॥

టీకా:

కిమ్ = ఏమి; ఆగమన = వచ్చిన; కార్యమ్ = పని; తే = నీ యొక్క; రాజపుత్ర = రాజకుమారా; మహాబల = గొప్పబలము గలవాడ; అయోధ్య = అయోధ్యానగరపు; అధిపతే = రాజా; వీర = వీరుడా; శాపాత్ = శాపము వలన; చండాలతామ్ = చండాలత్వమును; గతః = పొందినవాడ.

భావము:

” మహాబలవంతుడవైన రాజా! నీవు ఏ కార్యమును ఆశించి వచ్చితివి? ఓ వీరుడా ! అయోధ్య మహారాజా!అయ్యో! శాపవశమున చండాలుడైన వాడ !”

1-16-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అథ తద్వాక్యమాకర్ణ్య
 రాజా చండాలతాం గతః ।
అబ్రవీ త్ప్రాంజలి ర్వాక్యం
 వాక్యజ్ఞో వాక్యకోవిదమ్ ॥

టీకా:

అథ = పిమ్మట; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = వాక్యమును; ఆకర్ణ్య = విని; రాజా = రాజు; చండాలతామ్ = చండాలత్వమును; గతః = పొందిన; అబ్రవీత్ = పలికెను; ప్రాంజలిః = చేమోడ్చినవాడు; వాక్యమ్ = వాక్యమును; వాక్యజ్ఞః = పలుకులు తెలిసిన; వాక్యకోవిదమ్ = వాక్యవిశారదుడైన వానికి

భావము:

ఆ విశ్వామిత్రుని మాటలు విని చండాలత్వము పొందిన త్రిశంకుడు కైమోడ్పుతో నమస్కరించి వాక్యవిశారదుడైన విశ్వామిత్ర మహర్షితో ఇట్లు పలికెను.

1-17-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

“ప్రత్యాఖ్యాతోఽ స్మి గురుణా
 గురుపుత్రై స్తథైవ చ ।
అనవాప్యైవ తం కామమ్
 మయా ప్రాప్తో విపర్యయః ॥

టీకా:

ప్రత్యాఖ్యాతః = నిరాకరింపబడినవాడను; అస్మి = నేను; గురుణా = గురువు చేతను; గురు = గురువు యొక్క; పుత్రైః = పుత్రుల చేతను; తథా ఏవ చ = ఆ విధముగానే; అనవాప్యైవ = పొందకుండగనే; తమ్ = ఆ; కామమ్ = కోరిక; మయా = నాకు; ప్రాప్తః = ప్రాప్తించినది; విపర్యయః = విపరీత ఫలితము

భావము:

“గురువుచేతను, గురుపుత్రుల చేతను నిరాకరింపబడిన వాడనై నా కోరిక తీరకుండగనే నాకీ విపరీత ఫలము కలిగి చండాలత్వము లభించినది.

1-18-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సశరీరో దివం యాయామ్
 ఇతి మే సౌమ్య దర్శనమ్ ।
మయా చేష్టం క్రతుశతమ్
 తచ్చ నావాప్యతే ఫలమ్ ॥

టీకా:

సశరీరః = దేహముతో; దివమ్ = స్వర్గము; యాయామ్ = వెళ్ళెదను; ఇతి = అని; మే = నా యొక్క; సౌమ్య = సౌమ్యుడా! దర్శనమ్ = అభిప్రాయము; మయా = నా చేత; చేష్టమ్ = చేయబడిన; క్రతు = యాగములు; శతమ్ = వందచేతను; తత్ = దాని; చ; నా వాప్యతే = పొందబడుటలేదు; ఫలమ్ = ఫలితము

భావము:

ఓ సౌమ్యుడా ! విశ్వామిత్రా! ఈ బొందితో దేవలోకమునకు వెళ్ళవలెనని నా అభిమతము.దానికై నూరు క్రతువులు చేసితిని.కాని నాకు ఫలితము సిద్ధింపలేదు.

1-19-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అనృతం నోక్తపూర్వం మే
 న చ వక్ష్యే కదాచన ।
కృచ్ఛ్రేష్వపి గతః సౌమ్య
 క్షత్రధర్మేణ తే శపే ॥

టీకా:

అనృతమ్ = అసత్యమును; న = లేదు; ఉక్తః = పూర్వము పలికినది; పూర్వమ్ = ఇంతకు ముందు; మే = నా చేత; న = లేదు; చ = కూడా; వక్ష్యే = పలుకబడుట; కదాచన = ఎన్నడును; కృచ్ఛ్రేషు = కష్టములు; అపి = కూడా; గతః = పొందినను; సౌమ్య = సౌమ్యగుణములు కలవాడా; క్షత్రధర్మేణ = క్షత్రియధర్మము చేత; తే = నీకు; శపే = ప్రతిజ్ఞ చేయుచుంటిని

భావము:

ఓ సౌమ్యవంతుడా! నేను పూర్వము అసత్యము పలుకలేదు.ఎట్టి కష్టములు వాటిల్లినా అసత్యము పలుకను. నా క్షత్రియధర్మముపై నీకు ప్రతిజ్ఞ చేయుచున్నాను.

1-20-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

యజ్ఞై ర్బహువిధై రిష్టం
 ప్రజా ధర్మేణ పాలితాః ।
గురవశ్చ మహాత్మానః
 శీలవృత్తేన తోషితాః ॥

టీకా:

యజ్ఞైః = యజ్ఞములచే; బహు = అనేక; విధైః = విధముల; ఇష్టమ్ = యజ్ఞము (దేవతా పూజ) చేయబడినది.ప్రజాః = ప్రజలు; ధర్మేణ = ధర్మయుక్తముగా; పాలితాః = పాలించబడిరి; గురువః = పెద్దలు; చ = కూడ; మహాత్మానః = మహాత్ములు; శీలవృత్తేన = సత్శీలము/ నడవడికలచే; తోషితాః = సంతోషపెట్టబడిరి.

భావము:

నేను అనేక విధముల యజ్ఞములు చేసి దేవతలను పూజించితిని. ప్రజలను ధర్మయుక్తముగా పరిపాలించితిని. మహాత్ములను పెద్దలను సచ్చీలము / మంచి నడవడికలచేత సంతోషబెట్టితిని.

1-21-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ధర్మే ప్రయతమానస్య
 యజ్ఞం చాహర్తుమిచ్ఛతః ।
పరితోషం న గచ్ఛంతి
 గురవో మునిపుంగవ ॥

టీకా:

ధర్మే = ధర్మములో; ప్రయతమానస్య = ప్రయత్నము చేయుచున్నాను. యజ్ఞమ్ = యజ్ఞమును; చ; అహర్తుమ్ = చేయుటకు; ఇచ్ఛతః = ఇష్టపడుచుంటిని; పరితోషమ్ = సంతోషము; న = లేదు; గచ్ఛంతి = పొందుట లేదు; గురవః = గురువులు; మునిపుంగవ = ఓ మునిశ్రేష్ఠుడా

భావము:

ఓ మునివర్యా! ధర్మమును ఆచరించుటకు యత్నిస్తుంటిని. యజ్ఞము చేయుటకు ఇచ్చగించుచుంటిని. అయినను నాపై గురువులు ప్రసన్నులు కావుటలేదు.

1-22-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దైవమేవ పరం మన్యే
 పౌరుషం తు నిరర్థకమ్ ।
దైవేనాక్రమ్యతే సర్వమ్
 దైవం హి పరమాగతిః ॥

టీకా:

దైవమ్ = దైవము; ఏవ = మాత్రమే; పరమ్ = శ్రేష్ఠమైనదిగా; మన్యే = తలంచెదను; పౌరుషమ్ తు = పురుష ప్రయత్నము; తు = మాత్రము; నిరర్థకమ్ = వ్యర్థము; దైవేన = దైవము చేత; ఆక్రమ్యతే = ఆక్రమించబడును; సర్వమ్ = అంతయు; దైవమ్ = దైవము; హి = మాత్రమే; పరమా = శ్రేష్ఠమైన; గతిః = శరణ్యము.

భావము:

దైవశక్తియే ఉత్తమము, శ్రేష్ఠము అని తలచెదను. పురుష ప్రయత్నము వ్యర్థము. దైవము సర్వవ్యాపి. దేవుని శరణ్యము మాత్రమే అత్యుత్తమమైనది.

1-23-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్య మే పరమార్తస్య
 ప్రసాదమభికాంక్షతః ।
కర్తుమర్హసి భద్రం తే
 దైవోపహత కర్మణః ॥

టీకా:

తస్య = అట్టి; మే = నాకు; పరమ = మిక్కిలిగా; ఆర్తస్య = పీడతుడనైనన; ప్రసాదమ్ = అనుగ్రహము; అభికాంక్షతః = అర్థించుచుంటిని; కర్తుమ్ = చేయుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు; భద్రమ్ = మంగళము; తే = నీకు; దైవోపహతకర్మణః = దైవముచే కొట్టబడిన కర్మ గలవాడు, దురదృష్టవంతుడు.

భావము:

అట్టి మిక్కిలి ఆర్తితో ఉన్న నాకు తమను అనుగ్రహించమని వేడుకుంటున్నాను. పరమ దురదృష్టవంతుడనైన నేను అట్లు ప్రసాదించుటకు తగిన వాడను. నీకు మంగళము అగుగాక!

1-24-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

నాన్యాం గతిం గమిష్యామి
 నాన్యః శరణమస్తి మే ।
దైవం పురుషకారేణ
 నివర్తయితు మర్హసి" ॥

టీకా:

న = లేదు; అన్యమ్ = వేఱొకరి; గతిమ్ = రక్షణకు; గమిష్యామి = వెళ్ళను; న = లేదు; అన్యః = వేఱొక; శరణమ్ = రక్షకుడు; అస్తి = ఉండుట; మే = నాకు; దైవమ్ = దైవమును; పురుషకారేణ = పురుషకార్యముచేత; నివర్తయితుమ్ = మఱల్చుటకు; అర్హసి = అర్హుడవై ఉంటివి.

భావము:

నేను వేఱొకరి రక్షణ అర్థించను. నాకు వేఱొక రక్షకుడు లేడు. దైవమును పురుషయత్నముతో మఱల్చుటకు నీవు మాత్రమే అర్హుడవు. కనుక అనుగ్రహించండి.

1-25-గద్యం.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
 అష్టపంచాశః సర్గః

టీకా:

ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; అష్టపంచాశః = యాభైఎనిమిదవ [58]; సర్గః = సర్గ.

భావము:

ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచిత తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని యాభైఎనిమిదవ [58] సర్గ సంపూర్ణము.