వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

1-1-అనుష్టుప్.

తతస్తానాకులాన్ దృష్ట్వా
 విశ్వామి త్రాస్త్రమోహితాన్ ।
వసిష్ఠ శ్చోదయామాస
 కామధుక్సృజ యోగతః ॥

టీకా:

తతః = అటు పిమ్మట; తాన్ = వారిని; ఆకులాన్ = వ్యాకులపాటుకు గురియయిన; దృష్ట్వా = చూచి; విశ్వామిత్ర = విశ్వామిత్ర; అస్త్ర = అస్త్రములచే; మోహితాన్ = మోహితులయిన; వసిష్ఠః = వసిష్ఠ మహర్షి; చోదయామాస = ప్రోత్సహించెను; కామధుక్ = ఓ కామధేనువా!; సృజ = సృజింపుము; యోగతః = యోగబలముచే

భావము:

అటుపిమ్మట, విశ్వామిత్రుని అస్త్రములచే మోహితులై వ్యాకులతకు గురియయిన వారిని (సైనికులను) చూచి వసిష్ఠ మహర్షి "ఓ కామధేనువా! నీ యోగబలంతో ఇంకను సృష్టించుము" అని ప్రోత్సహించెను.

1-2-అనుష్టుప్.

తస్యా హుంభారవాజ్జాతాః
 కామ్భోజా రవిసన్నిభాః ।
ఊధసస్త్వథ సంజాతాః
 పప్లవాః శస్త్రపాణయః ॥

టీకా:

తస్యా = ఆమెయొక్క(ఆ కామధేనువు యొక్క); హుంభారవాత్ = హుంభారవము; జాతాః = పుట్టిరి; కామ్భోజాః = కాంభోజులు; రవిసన్నిభాః = సూర్యతేజస్సు కలిగిన; ఊధసః = పొదుగునుండి; అథ = మరియు; సంజాతాః = పుట్టిరి; పప్లవాః = పప్లవులు; శస్త్రపాణయః = ఆయుధములు ధరించినటువంటి ॥

భావము:

వసిష్ఠమహర్షి ఆదేశానుసారం ఆ కామధేనువు హుంభారావము చేసినది. ఆ హుంభారావము నుండి సూర్యతేజస్సు కలిగిన కాంభోజులు పుట్టిరి, పొదుగు నుండి ఆయుధాలు ధరించిన పప్లవులు పుట్టిరి.

1-3-అనుష్టుప్.

యోనిదేశాచ్చ యవనాః
 శకృ ద్దేశాచ్ఛకాస్తథా ।
రోమకూపేషు చ మ్లేచ్ఛా
          హారీతా స్సకిరాతకాః ॥

టీకా:

యోనిదేశాత్ = యోని ప్రాంతం నుండి; చ = మరియు; యవనాః = యవనులు; శకృత్ = గోమయ; దేశాత్ = ప్రదేశము నుండి; చ = మరియు; శకాః = శకులును; తథా = ఆ విదముగా; రోమకూపేషు = రోమ కూపములనుండి; చ = మరియు; మ్లేచ్ఛాః = మ్లేచ్ఛులును; హారీతాః = హారీతులును; స = సహితంగా; కిరాతకాః = కిరాతకులతో.

భావము:

యోని వద్దనుండి యవనులు, పృష్ఠము వద్దనుండి శకులు, రోమకూపముల నుండి మ్లేచ్చులు, హారితులు, కిరాతులు ఉద్భవించిరి.

1-4-అనుష్టుప్.

తైస్తై ర్నిషూదితం సర్వమ్
 విశ్వామిత్రస్య తత్క్షణాత్ ।
సపదాతిగజం సాశ్వమ్
 సరథం రఘునందన! ॥

టీకా:

తైస్తైః = వారిచేత; నిషూదితం = నశింపచేయబడినది; సర్వమ్ = సర్వము: విశ్వామిత్రస్య = విశ్వామిత్రుని యొక్క; తత్ + క్షణాత్ = అప్పటికప్పుడే: స = సహితంగా; పదాతి = కాల్బలము; గజం = గజ బలముతొ; స = సహితంగా; అశ్వమ్ = అశ్వ బలంతో; స = సహితంగా; రథం = రథబలముతో; రఘునందన = శ్రీరామచంద్రా!

భావము:

శ్రీరామచంద్ర! కామధేనువు నుండి సృష్టింపబడిన వారిచే, విశ్వామిత్రుని రథ, గజ, తురగ, పదాతి దళాలు సర్వము ఆ క్షణమే నశించాయి

1-5-అనుష్టుప్.

దృష్ట్వా నిషూదితం సైన్యమ్
 వసిష్ఠేన మహాత్మనా ।
విశ్వామిత్ర సుతానాం తు
 శతం నానావిధాయుధమ్ ॥

టీకా:

దృష్ట్వా = చూచి; నిషూదితం = నశించిన; సైన్యమ్ = సైన్యమును; వసిష్ఠేన = వశిష్ఠునిచే; మహాత్మనా = మహాత్ముడై నటువంటి; విశ్వామిత్ర సుతానాం = విశ్వామిత్రుని కుమారుల; తు; శతం = శతము; నానావిధ = వివిధమైన; ఆయుధమ్ = ఆయుధములతో;

భావము:

మహాత్ముడైన వసిష్ఠునిచే తమ సైన్యములన్ని నాశనమగుట చూచిన విశ్వామిత్రుని నూర్గురు కుమారులు అనేక విధముల ఆయుధములతో ….

1-6-అనుష్టుప్.

అభ్యధావ త్సుసంక్రుద్ధమ్
 వసిష్ఠం జపతాం వరమ్ ।
హుంకారేణైవ తాన్ సర్వాన్
 దదాహ భగవానృషిః ॥

టీకా:

అభ్యధావత్ = వారివైపు వేగంగా వెళ్ళిరి; సుసంక్రుద్ధమ్ = చాలా కోపముతో; వసిష్ఠం = వసిష్టుని గూర్చి; జపతాం = తాపసులలో; వరమ్ = శ్రేష్ఠుడైన; హుఙ్కారేణః = హుంకారము; ఏవ = మాత్రముచేతన్; తాన్ = ఆ; సర్వాన్ = అందరిని; దదాహ = కాల్చివేసెను; భగవాన్ = భగవత్స్వరూపుడైన; ఋషిః = ఋషి.

భావము:

మునులలో శ్రేష్ఠుడు, భగవత్స్వరుపుడైన ఆ వసిష్ఠ మహర్షి మీదకు చాలా కోపముతో దాడి చేసిన ఆ విశ్వామిత్రుని పుత్రులు వందమందిని వసిష్ఠుడు ఒక్క హుంకారముతో కాల్చివేసెను.

1-7-అనుష్టుప్.

తే సాశ్వరథపాదాతా
 వసిష్ఠేన మహాత్మనా ।
భస్మీకృతా ముహూర్తేన
 విశ్వామిత్ర సుతాస్తదా ॥

టీకా:

తే = ఆ; స = సర్వసహితంగ; అశ్వ = ఆశ్విక దళములతో; రథః = రథము బలములతో; పాదాతాః = కాల్బముతో; వసిష్ఠేన = వసిష్ఠునిచే; మహాత్మనా = మహాత్ముడైన; భస్మీకృతాః = భస్మము చేయబడినారు; ముహూర్తేన = ముహూర్త కాలములో; విశ్వామిత్ర = విశ్వామిత్రుని; సుతాః = కుమారులు; తదా = అప్పుడు.

భావము:

మహాత్ముడైన వసిష్ఠముని ఆ విశ్వామిత్రుని కుమారులందఱిని అశ్వ, రథ పదాతి దళములతో సహా క్షణములో భస్మము చేసెను.

1-8-అనుష్టుప్.

దృష్ట్వా వినాశితాన్ పుత్రాన్
 బలం చ సుమహాయశాః ।
సవ్రీడశ్చింతయాఽఽ విష్టో
 విశ్వామిత్రోఽ భవత్తదా ॥

టీకా:

దృష్ట్వా = చూచి; వినాశితాన్ = నశించిన; పుత్రాన్ = కుమారులను; బలం చ = బలగమును; = కూడ; సు = మంచి: మహా = గొప్ప: యశాః = యశస్సు కలిగిన: స = తో; వ్రీడః = సిగ్గు; చింతయా = చింతకు; ఆవిష్టః = వశమయినవాడై; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; అభవత్ = అయ్యెను; తదా = అప్పుడు.

భావము:

గొప్ప యశస్సు కలిగిన విశ్వామిత్రుడు, తన వందమంది కుమారులు, సమస్త బలగము నశించుట చూసి సిగ్గుతో మిక్కిలి దిగులుచెందెను.

1-2-అనుష్టుప్.

తస్యా హుంభారవాజ్జాతాః
 కామ్భోజా రవిసన్నిభాః ।
ఊధసస్త్వథ సంజాతాః
 పప్లవాః శస్త్రపాణయః ॥

టీకా:

తస్యా = ఆమెయొక్క(ఆ కామధేనువు యొక్క); హుంభారవాత్ = హుంభారవము; జాతాః = పుట్టిరి; కామ్భోజాః = కాంభోజులు; రవిసన్నిభాః = సూర్యతేజస్సు కలిగిన; ఊధసః = పొదుగునుండి; అథ = మరియు; సంజాతాః = పుట్టిరి; పప్లవాః = పప్లవులు; శస్త్రపాణయః = ఆయుధములు ధరించినటువంటి ॥

భావము:

వసిష్ఠమహర్షి ఆదేశానుసారం ఆ కామధేనువు హుంభారావము చేసినది. ఆ హుంభారావము నుండి సూర్యతేజస్సు కలిగిన కాంభోజులు పుట్టిరి, పొదుగు నుండి ఆయుధాలు ధరించిన పప్లవులు పుట్టిరి.

1-10-అనుష్టుప్.

హతపుత్రబలో దీనో
 లూనపక్ష ఇవ ద్విజః ।
హతదర్పో హతోత్సాహో
 నిర్వేదం సమపద్యత ॥

టీకా:

హత = చంపబడిన; పుత్ర = కుమారులును; బలః = బలగమును కలవాడై; దీనః = దీనుడై; లూన = కోయబడిన; పక్షః = ఱెక్కలు; ఇవ = వలె; ద్విజః = పక్షి; హత = నశించిన; దర్పః = దర్పము కలవాడై; హత = నశించిన; ఉత్సాహః = ఉత్సాహము కలవాడై; నిర్వేదం = దుఃఖము; సమపద్యత = పొందెను

భావము:

విశ్వామిత్రుడు పుత్రులు, సైన్యబలగము చంపబడుటచే ఆతడు ఱెక్కలు తెగిన పక్షివలె, దీనుడై, దర్పము నశించిన వాడై, ఉత్సాహము నీరుగారినవాడై, దుఃఖపడెను.

1-11-అనుష్టుప్.

స పుత్రమేకం రాజ్యాయ
 పాలయేతి నియుజ్య చ ।
పృథివీం క్షత్రధర్మ్మేణ
 వనమేవాన్వ పద్యత ॥

టీకా:

సః = అతడు; పుత్రం = కుమారుడిని; ఏకం = ఒకనిని; రాజ్యాయ = రాజ్యము కొఱకు; పాలయేతి = పాలించమని; నియుజ్య = నియమించి; చ = మరియు; పృథివీం = లోకంలో; క్షత్రధర్మ్మేణ = క్షాత్ర ధర్మమును అనుసరించి; వనమ్ ఏవ = అడవికే; అన్వపద్యత = వెళ్ళెను

భావము:

ఆ విశ్వామిత్రుడు రాజ్యమును పరిపాలించుటకు ఒక కుమారుని రాజుగ నియమించెను. లోకం లోని క్షాత్ర ధర్మానుసారం అరణ్యమున కేగెను.

1-12-అనుష్టుప్.

స గత్వా హిమవ త్పార్శ్వమ్
 కిన్నరోరగ సేవితమ్ ।
మహాదేవ ప్రసాదార్థమ్
 తపస్తేపే మహాతపాః ॥

టీకా:

సః = అతడు; గత్వా = చేరి; హిమవత్ = హిమవత్పర్వత; పార్శ్వమ్ = సమీపమునకు; కిన్నర = కిన్నెరలు; ఉరగ = సర్పములు; సేవితమ్ = సేవించునట్టి; మహాదేవ = పరమ శివుని; ప్రసాద = అనుగ్రహము; అర్థమ్ = కొఱకు; తపః = తపస్సు; తేపే = తపించెను; మహాతపాః = గొప్ప తపస్సుగల ॥

భావము:

మహాతపస్వి ఆ విశ్వామిత్రుడు కిన్నెరులు, నాగులు నివసించు హిమవత్పర్వత ప్రాంతమునకు చేరుకుని, అచట మహాశివుని అనుగ్రహము కొఱకు తపస్సు ఆచరించెను.

1-13-అనుష్టుప్.

కేనచిత్త్వథ కాలేన
 దేవేశో వృషభధ్వజః ।
దర్శయామాస వరదో
 విశ్వామిత్రం మహాబలమ్ ॥

టీకా:

కేనచిత్ = కొంత; అథ = పిమ్మట; కాలేన = కాలమునకు; దేవేశః = దేవతలకు ఈశుడైన; వృషభధ్వజః = వృషభము ధ్వజముగా కలిగినవాడు {శివుడు}; దర్శయామాస = దర్శనమును ప్రసాదించెను; వరదః = వరములను ఇచ్చువాడు; విశ్వామిత్రం = విశ్వామిత్రునకు; మహాబలమ్ = గొప్ప బలశాలి అయిన

భావము:

కొంతకాలమునకు దేవాదిదేవుడు, వృషభ ధ్వజుడు అయిన పరమేశ్వరుడు మహాబలశాలియగు విశ్వామిత్రునకు తన దర్శనమును అనుగ్రహించెను.

1-14-అనుష్టుప్.

“కిమర్థం తప్యసే రాజన్
 బ్రూహి యత్తే వివక్షితమ్ ।
వరదోఽ స్మి వరో యస్తే
 కాంక్షితః సోఽ భిధీయతామ్" ॥

టీకా:

కిమర్థం = ఎందులకు; తప్యసే = తపస్సుచేయుచున్నావు; రాజన్ = ఓ రాజా; బ్రూహి = చెప్పుము; యత్ = ఏది; తే = నీవు; వివక్షితమ్ = చెప్పదలచితివో; వరదః = వరములను ఇచ్చువాడను; అస్మి = అయ్యి; వరః = వరం; యః = ఏ; తే = నీచేత; కాంక్షితః = కోరబడినదో; సః = అది; అభిధీయతామ్ = చెప్పబడుగాక.

భావము:

“ఓ రాజా! ఎందులకు తపస్సును ఆచరించుచున్నావు? నీ అభిమతమును ప్రకటించుచు, నీవు కోరదలచినది ఏదియో నాకు తెలుపుము, వరమును అనుగ్రహించెదను.”

1-2-అనుష్టుప్.

తస్యా హుంభారవాజ్జాతాః
 కామ్భోజా రవిసన్నిభాః ।
ఊధసస్త్వథ సంజాతాః
 పప్లవాః శస్త్రపాణయః ॥

టీకా:

తస్యా = ఆమెయొక్క(ఆ కామధేనువు యొక్క); హుంభారవాత్ = హుంభారవము; జాతాః = పుట్టిరి; కామ్భోజాః = కాంభోజులు; రవిసన్నిభాః = సూర్యతేజస్సు కలిగిన; ఊధసః = పొదుగునుండి; అథ = మరియు; సంజాతాః = పుట్టిరి; పప్లవాః = పప్లవులు; శస్త్రపాణయః = ఆయుధములు ధరించినటువంటి ॥

భావము:

వసిష్ఠమహర్షి ఆదేశానుసారం ఆ కామధేనువు హుంభారావము చేసినది. ఆ హుంభారావము నుండి సూర్యతేజస్సు కలిగిన కాంభోజులు పుట్టిరి, పొదుగు నుండి ఆయుధాలు ధరించిన పప్లవులు పుట్టిరి.

1-16-అనుష్టుప్.

“యది తుష్టో మహాదేవ
 ధనుర్వేదో మమానఘ ।
సాంగోపాంగోపనిషదః
 సరహస్యః ప్రదీయతామ్ ॥

టీకా:

యది = అయితే; తుష్టః = సంతసిచినట్లు; మహాదేవ = ఓ పరమేశ్వరా!; ధనుః+వేదః = ధనుర్వేదము, విలువిద్య; మమ = నాకు; అనఘ = పాపరహితుడవైన; సాంగోపాంగ = సంపూర్ణంగా; ఉపనిషదః = ఉపనిషత్తులతో; స = కూడిన; రహస్యః = రహస్యములతో; ప్రదీయతామ్ = ప్రసాదించుము;

భావము:

ఓ మహాదేవా ! పరమేశ్వర! నీవు నా తపస్సునకు మెచ్చితివో, నాకు సాంగోపాంగముగ, ఉపనిషత్, రహస్యములతో కూడిన విలువిద్యను ప్రసాదించుము.

1-17-అనుష్టుప్.

యాని దేవేషు చాస్త్రాణి
 దానవేషు మహర్షిషు ।
గంధర్వ యక్ష రక్షస్సు
 ప్రతిభాంతు మమానఘ ॥

టీకా:

యాని = ఏ; దేవేషు = దేవతల యందు; చ; అస్త్రాణి = అస్త్రములు; దానవేషు = దానవుల యందు; మహర్షిషు = మహర్షుల యందు: గంధర్వ = గంధర్వుల యందు; యక్ష = యక్షుల యందు; రక్షస్సు = రాక్షసుల యందు; ప్రతిభాంతు = స్ఫురించు గాక; మమ = నాకు; అనఘ = పాపరహితుడా! ॥

భావము:

ఓ పాపరహితుడవైన పరమేశ్వర! సకల దేవతల, దానవుల, మహర్షుల, గంధర్వుల,యక్షుల, రాక్షసులకు తెలిసిన అస్త్ర విద్యను నాకు ప్రసాదించుము.

1-18-అనుష్టుప్.

తవ ప్రసా దాద్భవతు
 దేవదేవ! మమేప్సితమ్" ।
ఏవమస్త్వితి దేవేశో
 వాక్యముక్త్వా గతస్తదా ॥

టీకా:

తవ = నీ యొక్క; ప్రసాదాత్ = ప్రసాదముచే; భవతు = అగుగాక; దేవదేవ = దేవతలకు దేవుడవు అయిన ఈశ్వరా!; మమ = నా యొక్క; ఈప్సితమ్ = కోరిక; ఏవం = ఆ విధముగా; అస్తు+ఇతి = అగుగాక; దేవేశః = దేవతలకు ఈశ్వరుడవైన; వాక్యం = వాక్యమును; ఉక్త్వా = పలికి; గతః = వెళ్ళేను; తదా = అప్పుడు.

భావము:

"పరమేశ్వరా! నీ ప్రసాదముచే నా అభీష్టము నెరవేరుగాక". అని పలికిన విని, మహాశివుడు "ఆ విధముగానే అగుగాక" అని దీవించి అంతర్ధానమయ్యెను.

1-19-అనుష్టుప్.

ప్రాప్య చాస్త్రాణి రాజర్షిః
 విశ్వామిత్రో మహాబలః ।
దర్పేణ మహతాయుక్తో
 దర్పపూర్ణోఽ భవత్తదా ॥

టీకా:

ప్రాప్య = పొంది; చ = మరియు; అస్త్రాణి = అస్త్రములను; రాజర్షిః = రాజర్షి అయిన; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; మహాబలః = మహా బలశాలి; దర్పేణ = దర్పముతో; మహతా = అధికముగా; యుక్తః = కూడినవాడగు; దర్ప = దర్పము; పూర్ణః = పూర్తిగ కలవాడు; అభవత్ = అయ్యెను; తదా = అప్పుడు ॥

భావము:

రాజర్షి, మహాబలశాలి అయిన విశ్వామిత్రుడు సహజముగానే దర్పము కలవాడు, ఇప్పుడు పరమేశ్వరానుగ్రహముతో లభించిన అస్త్రములచే పూర్తిగా దర్పముతో నిండిపోయెను.

1-56-ఆ.

వివర్ధమానో వీర్యేణ సముద్ర ఇవ పర్వణి|
హతమేవ తదా మేనే వసిష్ఠమృషిసత్తమమ్||

1-21-అనుష్టుప్.

తతో గత్వాఽఽ శ్రమపదమ్
 ముమోచాస్త్రాణి పార్థివః ।
యైస్తత్తపోవనం సర్వమ్
 నిర్దగ్ధం చాస్త్రతేజసా ॥

టీకా:

తతః = అటు పిమ్మట; గత్వా = వెళ్ళి; ఆశ్రమపదమ్ = వసిష్ఠాశ్రమమునకు; ముమోచ = వదిలెను; అస్త్రాణి = అస్త్రములను; పార్థివః = రాజు; యైః = వాటి; తత్ = ఆ; తపోవనం = ఆశ్రమము వనము; సర్వం = మొత్తం; నిర్దగ్ధమ్ = కాల్టివేయబడెను; చ; అస్త్రః = అస్త్రముల; తేజసా = తేజస్సుచేత.

భావము:

విశ్వామిత్రుడు వెంటనే బయలుదేరి వసిష్ఠుని ఆశ్రమమునకు వెళ్ళెను. తన అస్త్రములు అక్కడ ప్రయోగించుటచే , ఆ తపోవననం మొత్తం కాలిపోయెను.

1-22-అనుష్టుప్.

ఉదీర్యమాణమస్త్రం తత్
 విశ్వామిత్రస్య ధీమతః ।
దృష్ట్వా విప్రద్రుతా భీతా
 మునయః శతశో దిశః ॥

టీకా:

ఉదీర్యమాణం = విజృభించుచున్న; అస్త్రం = అస్త్రమును; తత్ = ఆ; విశ్వామిత్రస్య = విశ్వామిత్రుని యొక్క; ధీమతః = బుద్ధిశాలు డైన; దృష్ట్వా = చూచి; విప్రద్రుతాః = పరుగుతీసిరి; భీతా = భయముచే; మునయః = మునులు; శతశః = వందలాది; దిశః = అన్ని దిక్కులకు.

భావము:

బుద్ధిశాలియైన విశ్వామిత్రుని విజృభించుచున్న అస్త్రములను చూచి వందలాది మునులు అన్ని దిక్కులకు భయముతో పరుగుతీసిరి.

1-23-అనుష్టుప్.

వసిష్ఠస్య చ యే శిష్యాః
 తథైవ మృగపక్షిణః ।
విద్రవంతి భయాద్భీతా
 నానాదిగ్భ్యః సహస్రశః ॥

టీకా:

వసిష్ఠస్య = వసిష్ఠ ముని యొక్క; చ = మరియు; యే = ఏ; శిష్యాః = శిష్యులును; తథైవ = ఇంకా; మృగపక్షిణః = మృగములును; పక్షులును; విద్రవంతి = పారిపోయిరి; భయాత్ = భయము వలన; భీతాః = భీతిచెంది; నానాదిగ్భ్యః = అన్ని దిక్కులకును; సహస్రశః = వేలాది.

భావము:

వసిష్ఠుని శిష్యులు, ఇంకా వేలాది మృగములు, పక్షులు భయముతో అన్ని దిక్కులకు పారిపోయెను

1-24-అనుష్టుప్.

వసిష్ఠ స్యాశ్రమపదమ్
 శూన్యమాసీ న్మహాత్మనః ।
ముహూర్తమివ నిఃశబ్దమ్
 ఆసీదిరిణ సన్నిభమ్ ॥

టీకా:

వసిష్ఠస్య = వసిష్టుని యొక్క; ఆశ్రమపదమ్ = ఆశ్రమ ప్రాంతము; శూన్యం = శూన్యముగా; ఆసీత్ = ఆయెను; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన; ముహూర్తం = ముహూర్త కాలము; ఇవ = అందే; నిఃశబ్దమ్ = నిశ్శబ్దము; ఆసీత్ = ఆయెను; ఇరిణ = ఎడారిప్రాంతము; సన్నిభమ్ = వలె.

భావము:

మహాత్ముడైన వసిష్ఠుని ఆశ్రమప్రాంతము అంతయు మూహూర్తకాలములో ఎడారి వలె సర్వము ధ్వంసమయి శున్యమయ్యెను. అక్కడ నిశ్శబ్దము ఆవరించెను.

1-25-అనుష్టుప్.

వదతో వై వసిష్ఠస్య
 “మాభైరితి ముహుర్ముహుః ।
నాశయామ్యద్య గాధేయమ్
 నీహారమివ భాస్కరః" ॥

టీకా:

వదతః = పలుకుచున్నను; వై =; వసిష్ఠస్య = వసిష్ఠుని యొక్క; మా = వద్దు; భైః = భయము; ఇతి = అని; ముహుః+ముహుః = మాటికి మాటికి; నాశయామి = నశింపచేసెదను; అద్య = ఇప్పుడే; గాధేయమ్ = విశ్వామిత్రుని; నీహారం = మంచు; ఇవ = వలె; భాస్కరః = సూర్యుడు;

భావము:

ఆ సమయంలో "భయపడకండి, భయపడకండి, సూర్యుడు మంచును నశింపచేయునట్లు ఈ గాధినందనుడిని ఇప్పుడే అంతమొందించెదను" అని వసిష్ఠ మహర్షి మాటిమాటికి పలుకుచున్నను వారందఱు పాఱిపోవుచుండిరి.

1-26-అనుష్టుప్.

ఏవముక్త్వా మహాతేజా
 వసిష్ఠో జపతాం వరః ।
విశ్వామిత్రం తదా వాక్యమ్
 సరోషమిద మబ్రవీత్ ॥

టీకా:

ఏవం = ఈ విధముగా; ఉక్త్వా = పలికి; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజశ్శాలి; వసిష్ఠః = వసిష్ఠమహర్షి; జపతాం = మునులలో {జపించువారిలో}; వరః = శ్రేష్ఠుడు; విశ్వామిత్రం = విశ్వామిత్రునితో; తదా = అప్పుడు; వాక్యమ్ = వాక్యమును; స = తో; రోషం = రోషము; ఇదం = ఈ; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావము:

జపతపస్సంపన్నుడు మహాతేజశ్శాలి అయిన వసిష్ఠ మహర్షి (ఆశ్రమవాసులతో) ఈ విధముగా పలికిన పిమ్మట, మిక్కిలి క్రోధముతో విశ్వామిత్రునితో ఇట్లు పలికెను.

1-27-అనుష్టుప్.

“ఆశ్రమం చిరసంవృద్ధమ్
 యద్వినాశిత వానసి ।
దురాచారోఽ సి తన్మూఢ
 తస్మాత్త్వం న భవిష్యసి" ॥

టీకా:

ఆశ్రమం = ఆశ్రమము; చిర = ఎంతోకాలముగా; సంవృద్ధమ్ = వృద్ధి పొందినటువంటి; యత్ = ఎందుకు; వినాశితవాన్ = నాశనము చేసినవాడవు; అసి = అయితివో; దురాచారః = దురాచారుడవు; అసి = అయితివో; తత్ = ఆ కారణముచే; మూఢ = మూర్ఖుడా; తస్మాత్ = అందువలన; త్వం = నీవు; న = లేదు; భవిష్యసి = జీవించుట.

భావము:

“ఓ ముర్ఖుడా! దురాచారుడవై ఎంతోకాలము నుండి పెంచిన ఈ ఆశ్రమమును నాశనము చేసినందువలన ఇంక నీవు జీవించవు.”

1-28-అనుష్టుప్.

ఇత్యుక్త్వా పరమక్రుద్ధో
 దండముద్యమ్య సత్వరః ।
విధూమమివ కాలాగ్నిమ్
 యమదండ మివాపరమ్ ॥

టీకా:

ఇతి = అని; ఉక్త్వా = పలికి; పరమ = మిక్కిలి; క్రుద్ధః = కోపించినవాడై; దండం = తన దండమును; ఉద్యమ్య = పైకెత్తి; సత్వరః = తొందర కలిగినవాడై; వి = లేని; ధూమం = ధూమము; ఇవ = వలె; కాల+అగ్నిమ్ = కాలాగ్నివంటి; యమదండం = యమదండము; ఇవ = వలె; అపరమ్ = ఇంకొక.

భావము:

అని పలికి, మిక్కిలి క్రోధముతో పొగలేని కాలాగ్ని వలె, ఇంకొక యమదండమా అని తలపించు తన దండమును చేతితో పైకెత్తి నిలిచెను.

1-29-గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
 పంచపంచాశః సర్గః

టీకా:

ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; పంచపంచాశః = ఏభైయైదవ [55]; సర్గః = సర్గ.

భావము:

ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచిత తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని యాభైఐదవ సర్గ [55] సంపూర్ణము