బాలకాండమ్ : ॥సప్తచత్వారింశః సర్గః॥ [47 విశ్వామిత్ర విశాలనగర ప్రవేశము]
- ఉపకరణాలు:
సప్తధా తు కృతే గర్భే
దితిః పరమదుఃఖితా ।
సహస్రాక్షం దురాధర్షమ్
వాక్యం సానునయాబ్రవీత్ ॥
టీకా:
సప్తధా = ఏడు ముక్కలుగా; తు; కృతే = చేయబడుచుండగా; గర్భే = గర్భపిండము; దితిః = దితి; పరమ = మిక్కిలి; దుఃఖితా = దుఃఖించినదై; సహస్రాక్షమ్ = దేవేంద్రుని గురించి; దురాధర్షమ్ = ఎదిరింపశక్యము కాని; వాక్యమ్ = వాక్యమును; స = సహితమైన; అనునయా = అనునయము కలదై; అబ్రవీత్ = పలికెను;
భావము:
ఇట్లు తన గర్భపిండము ఏడు ముక్కలుగా ఖండించబడి నందుకు దుఃఖించుచు దితి, ఎదిరింప శక్యము కాని దేవేంద్రునితో అనునయపూర్వకముగా ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
మమాపరాధాద్గర్భో౭యం సప్తధా విఫలీకృతః|
నాపరాధో౭స్తి దేవేశ! తవాత్ర బలసూదన!||
- ఉపకరణాలు:
ప్రియం తు కర్తుమిచ్ఛామి మమ గర్భవిపర్యయే|
మరుతాం సప్తసప్తానాం స్థానపాలా భవన్త్విమే||
- ఉపకరణాలు:
వాతస్కంధా ఇమే సప్త
చరంతు దివి పుత్రక ।
మారుతా ఇతి విఖ్యాతా
దివ్యరూపా మమాత్మజాః ॥
టీకా:
వాత = వాయు; స్కంధాః = విభాగములు (పొరలు, స్థానములు); ఇమే = ఈ; సప్త = ఏడుగురు; దివిః = ఆకసమున (అంతరిక్షమునందు); చరంతు = సంచరించెదరు గాక; పుత్రక = పుత్రా; మారుతాః = మరుత్తులు; ఇతి = అని పిలవబడుచు; విఖ్యాతాః = ప్రసిద్ధులగుదురు; దివ్య = దివ్యమైన; రూపాః = రూపము గలవారు; మమ = నాయొక్క; ఆత్మజాః = కుమారులు.
భావము:
కుమారా! ఈ ఏడుగురు సప్త వాయు స్కంధములు / సప్త వాయువులుగా ఆకాసమునందు సంచరించెదరు గాక. నా కుమారులు దివ్య రూపములు గలవారై మరుత్తులను పేరుతో పిలువబడుదరు గాక.
- ఉపకరణాలు:
బ్రహ్మలోకం చరత్వేక
ఇంద్రలోకం తథాపరః ।
దివి వాయురితి ఖ్యాతః
తృతీయోఽ పి మహాయశాః ॥
టీకా:
బ్రహ్మలోకమ్ = బ్రహ్మలోకము; చరతు = చరించును; ఏకః = ఒకడు; ఇంద్రలోకమ్ = ఇంద్రలోకమును; తథా = అటులనే; అపరః = మరొకడును; దివి = ఆకసమునందు; వాయుః = వాయువు; ఇతి = అని; ఖ్యాతః = ప్రసిద్ధుడు; తృతీయః = మూడవవాడు; అపి = కూడ; మహాయశాః = గొప్పకీర్తి కలవాడా, ఇంద్రా.
భావము:
దేవేంద్రా! వారిలో నొకడు బ్రహ్మలోకమునందు, మరొకడు ఇంద్రలోకమునందు, మూడవవాడు ఆకసము నందు ప్రసరించెదరు అని ప్రసిద్ధి.
- ఉపకరణాలు:
చత్వారస్తు సురశ్రేష్ఠ దిశో వై తవ శాసనాత్|
సఞ్చరిష్యన్తు భద్రం తే దేవభూతా మమాత్మజాః||
- ఉపకరణాలు:
త్వత్కృతేనైవ నామ్నా చ
మారుతా ఇతి విశ్రుతాః" ।
తస్యా స్తద్వచనం శ్రుత్వా
సహస్రాక్షః! పురందరః! ॥
టీకా:
త్వత్ = నీవు; కృతేన = చేసిన కార్యము చేతనే; ఏవ = మాత్రమే; నామ్నా = పేరుతో; చ; మారుతాః = మారుతులు; ఇతి = అని; విశ్రుతాః = ప్రసిద్ధి పొందెదరు; తస్యాః = ఆమె (దితి) యొక్క; తత్ = ఆ; వచనమ్ = మాటలను; శ్రుత్వా = వినిన వెంటనే; సహస్రాక్షః = వేయి కన్నులు కలవాడు; పురందరః = ఇంద్రుడు;
భావము:
వీరిని ఖండించు సమయమున నీవు వీరిని మా రుదః (ఏడ్వకుము) అని పిలిచితివి. ఆవిధముగనే వీరు అలా మారుతులు అను పేరుతో లోకములో ప్రసిద్ధి పొందెదరు గాక.” దితి యొక్క ఆ కోరిక వినిన వెంటనే , సహస్రాక్షుడు, పురందరుడు అయిన ఇంద్రుడు. .
- ఉపకరణాలు:
ఉవాచ ప్రాంజలిర్వాక్యమ్
దితిం బలనిషూదనః ।
“సర్వమేత ద్యథోక్తం తే
భవిష్యతి న సంశయః ॥
టీకా:
టీకః:- ఉవాచ = పలికెను; ప్రాంజలిః = చేతులు జోడించి; వాక్యమ్ = పలుకులు; దితిమ్ = దితిగురించి; బలనిషూదనః = బల అనే రాక్షసుడిని చంపిన వాడు, ఇంద్రుడు; సర్వమ్ = సమస్తము; ఏతత్ = ఏదైతే; యథా = అదే విధముగానే; ఉక్తమ్ = చెప్పినట్టి; తే = నీవు; భవిష్యతి = జరుగు గాక; న = లేనేలేదు; సంశయః = సందేహము.
భావము:
దితి మాటలు విని చేతులు జోడించి ఆమెతో ఇట్లు చెప్పెను. “నిస్సందేహముగా నీవు చెప్పినట్లుగనే సమస్తము జరుగును.
- ఉపకరణాలు:
విచరిష్యంతి భద్రం తే
దేవరూపా స్తవాత్మజాః” ।
ఏవం తౌ నిశ్చయం కృత్వా
మాతాపుత్రౌ తపోవనే ॥
టీకా:
విచరిష్యంతి = సంచరించెదరు; భద్రం = జయమగుగాక; తే = నీకు; దేవః = దేవతల; రూపాః = రూపములతో; తవ = నీ; ఆత్మజాః = (49 మంది) కుమారులు; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; తౌ = వారిరువురు (ఇంద్రుడు, దితి); నిశ్చయం = నిశ్చయము; కృత్వా = చేసుకుని; మాతా పుత్రౌ = తల్లీ కొడుకులు ఇరువురూ; తపోవనే = తపోవనమునందు.
భావము:
నీ ఏడుగురు కుమారులు దేవతా రూపములతోనే సంచరించెదరు గాక. నీకు జయము అగుగాక.” పిమ్మట ఆ తల్లీకొడుకులు దితి, ఇంద్రుడ ఇద్దరూ తపోవనమునందు ఈ విధముగా నిశ్చయము చేసికొని..
- ఉపకరణాలు:
జగ్మతు స్త్రిదివం రామ!
కృతార్థావితి నః శ్రుతమ్ ।
ఏష దేశస్స కాకుత్స్థ!
మహేంద్రాధ్యుషితః పురా ॥
టీకా:
జగ్మతుః = వెళ్లిరి; త్రిదివమ్ = స్వర్గమునకు; రామ = రామా!; కృతార్ధౌ = కృతార్థులై; ఇతి = అని; నః = మాకు; శ్రుతమ్ = వినబడినది (తెలిసినది); ఏష = ఇది; దేశః = దేశము; స = ఆ; కాకుత్స్థ = రామా!; మహేంద్ర = మహేంద్రుడు; అధ్యుషితః = అధిష్టించిన; పురా = పూర్వము.
భావము:
శ్రీరామా! కృతార్థులై స్వర్గమునకు వెళ్లిరి అని వింటిమి. ఓ రామా! ఇది పూర్వము మహేంద్రుడు అధిష్టించిన దేశము.
- ఉపకరణాలు:
దితిం యత్ర తపస్సిద్ధామ్
ఏవం పరిచచార సః ।
ఇక్ష్వాకోస్తు నరవ్యాఘ్ర!
పుత్రః పరమధార్మికః ॥
టీకా:
దితిమ్ = దితి; యత్ర = ఎక్కడైతే; తపః = తపస్సు చేయుటకు; సిద్ధామ్ = సిద్ధపడెనో; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; పరిచచార = ఉపచారములు చేసెను; సః = అతడు; ఇక్ష్వాకః = ఇక్ష్వాకునకు; అస్తు = కలిగెనో, ఉండెనో; నరవ్యాఘ్ర = పురుష శ్రేష్ఠుడవైన రామా; పుత్రః = కుమారుడు; పరమధార్మికః = మిక్కిలి ధార్మికుడు
భావము:
ఇచటనే దితి తపస్సు చేయుచుండ ఆమెకు మహేంద్రుడు ఉపచారములు చేసెను. రామా! ఇక్ష్వాకునకు జనించిన పరమధార్మికుడైన కుమారుడు. .
- ఉపకరణాలు:
అలమ్బుషాయాముత్పన్నో విశాల ఇతి విశ్రుతః|
తేన చాసీదిహ స్థానే విశాలేతి పురీ కృతా||
- ఉపకరణాలు:
విశాలస్య సుతో రామ!
హేమచంద్రో మహాబలః ।
సుచంద్ర ఇతి విఖ్యాతో
హేమచంద్రా దనంతరః ॥
టీకా:
విశాలస్య = విశాలుని యొక్క; సుతః = కుమారుడు; రామ = రామా!; హేమచంద్రః = హేమచంద్రుడు; మహా = మిక్కిలి; బలః = బలవంతుడు; సుచంద్ర = సుచంద్రుడు; ఇతి = అను పేరుతో; విఖ్యాతః = ప్రసిద్ధుడయ్యెను; హేమచంద్రాత్ = హేమచంద్రుని; అనంతరః = తరువాతివాడు.
భావము:
రామా! విశాలుని కుమారుడు మహా బలవంతు డైన హేమచంద్రుడు. అతను తరువాత సుచంద్రుడు అనుపేర ప్రసిద్ధిగాంచెను.
- ఉపకరణాలు:
సుచంద్రతనయో రామ!
ధూమ్రాశ్వ ఇతి విశ్రుతః ।
ధూమ్రాశ్వ తనయశ్చాపి
సృంజయః సమపద్యత ॥
టీకా:
సుచంద్రః = సుచంద్రుని; తనయః = కుమారుడు; రామ = రామ!; ధూమ్రాశ్వ = ధూమ్రాశ్వడు; ఇతి = అని; విశ్రుతః = పేరుపొందెను; ధూమ్రాశ్వః = ధూమ్రాశ్వుని; తనయః = కుమారుడు; చ; అపి; సృంజయః = సృంజయుడు; సమపద్యత = జన్మించెను
భావము:
రామా! సుచంద్రుని కుమారుడు ధూమ్రాశ్వుడుగా ప్రసిద్ధి గాంచెను, అతని కుమారుడు సృంజయుడు.
- ఉపకరణాలు:
సృంజయస్య సుతః శ్రీమాన్!
సహదేవః ప్రతాపవాన్ ।
కుశాశ్వః సహదేవస్య
పుత్రః పరమధార్మికః ॥
టీకా:
సృంజయస్య = సృంజయుని యొక్క; సుతః = కుమారుడు; శ్రీమాన్ = పురుషుల బిరుదు, రామ!; సహదేవః = సహదేవుడు; ప్రతాపవాన్ = ప్రతాపవంతుడు అయిన; కుశాశ్వః = కుశాశ్వుడు; సహదేవస్య = సహదేవుని యొక్క; పుత్రః = కుమారుడు; పరమ = మిక్కిలి; ధార్మికః = ధార్మికుడైన;
భావము:
రామ! సృంజయుని కుమారుడు సహదేవుడు ప్రతాపవంతుడు. అతని కుమారుడు పరమధార్మికుడైన కుశాశ్వుడు.
- ఉపకరణాలు:
కుశాశ్వస్య మహాతేజా
సోమదత్తః ప్రతాపవాన్ ।
సోమదత్తస్య పుత్రస్తు
కాకుత్స్థ! ఇతి విశ్రుతః ॥
టీకా:
కుశాశ్వస్య = కుశాశ్వుని యొక్క (పుత్రుడు); మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజశ్శాలి; ప్రతాపవాన్ = సోమదత్తః = సోమదత్తుడు; ప్రతాపవంతుడు; సోమదత్తస్య = సోమదత్తునియొక్క; పుత్రస్తు = కుమారుడు; కాకుత్స్థః = కాకుత్స్థుడు; ఇతి = అని; విశ్రుతః = ప్రఖ్యాతి గాంచెను;
భావము:
కుశాశ్వుని కుమారుడు మహాతేజశ్శాలి, ప్రతాపవంతుడు ఐన సోమదత్తుడు. ఆతని కుమారుడు కాకుత్స్థుడనే పేరుతో ప్రఖ్యాతిగాంచెను.
- ఉపకరణాలు:
తస్య పుత్రో మహాతేజాః
సంప్రత్యేష పురీమిమామ్ ।
ఆవసత్య మరప్రఖ్యః
సుమతిర్నామ దుర్జయః ॥
టీకా:
తస్య = అతని (కాకుత్స్థుని); పుత్రః = కుమారుడు; మహా = గొప్ప; తేజాః = మహాతేజోవంతుడు; సంప్రతి = ప్రస్తుతము; ఏష = ప్రస్థితుడై; పురీమ్ = నగరము; ఇమామ్ = దీనియందు; ఆవసతిః = నివసించుచున్నాడు; అమరః = దేవతలను; ప్రఖ్యః = పోలువాడు; సుమతిః = సుమతి అను; నామ = పేరుకలవాడు; దుర్జయః = జయింపశక్యము కానివాడు.
భావము:
గొప్ప తేజస్సు కల కాకుత్స్థుని కుమారుడు ప్రస్తుతము ఈ పట్టణములోనే ఉన్నాడు. అతను సుమతి అను పేరుతో దేవతా సమానుడు, జయింప శక్యము కానివాడు ఇక్కడ నివసిస్తున్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
ఇక్ష్వాకోస్తు ప్రసాదేన
సర్వే వైశాలికా నృపాః ।
దీర్ఘాయుషో మహాత్మానో
వీర్యవంతః సుధార్మికాః ॥
టీకా:
ఇక్ష్వాకోః = ఇక్ష్వాకుని యొక్క; తు; ప్రసాదేన = అనుగ్రహముతో; సర్వే = అందరును; వైశాలికాః = విశాల నగరపు; నృపాః = రాజులు; దీర్ఘాయుషః = దీర్ఘ ఆయుష్షు గలవారు; మహాత్మానః = మహాత్ములు; వీర్యవంతః = పరాక్రమవంతులు; సుధార్మికాః = మంచి ధర్మనిష్ఠ కలవారు;
భావము:
ఈ వంశ మూలపుషుడైన ఇక్ష్వాకు మహారాజు అనుగ్రహంచేత, విశాల నగరపు రాజులందరు కూడ దీర్ఘ ఆయుష్మంతులు, మహాత్ములు, పరాక్రమవంతులు, మంచి ధర్మనిష్ఠ కలవారు.
- ఉపకరణాలు:
ఇహాద్య రజనీం రామ!
సుఖం వస్త్యమహే వయమ్ ।
శ్వః ప్రభాతే నరశ్రేష్ఠ!
జనకం ద్రష్టుమర్హసి ॥
టీకా:
ఇహ = ఇచటనే; అద్య = నేడు; రజనీమ్ = రాత్రి; రామ = రామా!; సుఖమ్ = సుఖముగా; వస్త్యామహే = నివసించెదము; వయమ్ = మనము; శ్వః = రేపు; ప్రభాతే = ఉదయమున; నరశ్రేష్ఠః = ఓ నరశ్రేష్ఠుడా, రామ; జనకమ్ = జనక మహారాజును; ద్రష్టుమర్హసి = చూడవచ్చును.
భావము:
రామా! ఈ రాత్రి మనము ఇచటనే వసించెదము. రేపు సూర్యోదయము మనము జనక మహారాజును చూచెదము.
- ఉపకరణాలు:
సుమతిస్తు మహాతేజా
విశ్వామిత్ర ముపాగతమ్ ।
శ్రుత్వా నరవరశ్రేష్ఠః
ప్రత్యుద్గచ్ఛ న్మహాయశాః ॥
టీకా:
సుమతిః = సుమతి; తు = కూడా; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజస్సు కల; విశ్వామిత్రమ్ = విశ్వామిత్రుని; ఉపాగతమ్ = ఆగమనమును; శ్రుత్వా = విని; నరవరశ్రేష్ఠః = రాజులలో శ్రేష్ఠుడు; ప్రత్యుత్ గచ్ఛత్ = స్వాగతము చెప్పుటకు ఎదురుగా వెళ్లెను; మహాయశాః = గొప్పకీర్తిమంతుడు.
భావము:
మహాతేజోవంతుడు, మహాయశస్వి, రాజశ్రేష్ఠుడు అయిన సుమతి విశ్వామిత్రుని ఆగమన వార్త విని స్వాగతము చెప్పుటకు ఎదురువెళ్లెను.
- ఉపకరణాలు:
పూజాం చ పరమాం కృత్వా
సోపాధ్యాయః సబాంధవః ।
ప్రాంజలిః కుశలం పృష్ట్వా
విశ్వామిత్ర మథాబ్రవీత్ ॥
టీకా:
పూజామ్ = గౌరవమర్యాదలు; చ; పరమామ్ = గొప్పగా; కృత్వా = చేసి; స = సహితముగ; ఉపాధ్యాయః = ఆచార్యులు; స = సహితముగ; బాంధవః = బంధు మిత్ర పరివారముతోను; ప్రాంజలిః = దొసిలొగ్గి; కుశలమ్ = క్షేమసమాచారాములు; పృష్ట్వా = అడిగి; విశ్వామిత్రమ్ = విశ్వామిత్రునితో; అథ = తరువాత; అబ్రవీత్ = ఇట్లు పలికెను;
భావము:
ఆచార్యులతోడను బంధుమిత్ర పరివారముతోడను కూడి గొప్పగా గౌరవమర్యాదలు చేసి, దోసిలి ఒగ్గి కుశల ప్రశ్నలు అడిగి విశ్వామిత్రునితో ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
ధన్యోఽ స్మ్యనుగృహీతోఽ స్మి
యస్య మే విషయం మునిః ।
సంప్రాప్తో దర్శనం చైవ
నాస్తి ధన్యతరో మయా ॥
టీకా:
ధన్యః = ధన్యుడనైతిని; అస్మి = నేను; అనుగృహీతః = అనుగ్రహింపబడిన వాడనయితిని; అస్మి = నేను; యస్య = ఏ; మే = నాయొక్క; విషయమ్ = దేశమునకు; మునిః = మునీంద్రా!; సంప్రాప్తః = వచ్చితివో; దర్శనమ్ = దర్శనము కలుగుట; చ; ఏవ = కూడా; నాస్తి = లేడు; ధన్యతరః = మిక్కిలి ధన్యుడు; మయా = నాకంటె.
భావము:
మునీంద్రా! నీవు మా దేశమునకు విచ్చేసి, దర్శనభాగ్యము కలిగించినందున నేను ధన్యుడనయితిని. అనుగ్రహింపబడిన వాడినయితిని. నాకంటె గొప్ప ధన్యులు వేరొకరు లేరు.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
సప్తచత్వారింశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; సప్తచత్వారింశ [47] = నలభై ఏడవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచిత తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని నలభై ఏడవ సర్గ [47] సంపూర్ణము