వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

బాలకాండమ్ : ॥చత్వారంశః సర్గః॥ [40 సగరపుత్రుల దహనం]

  •  
  •  
  •  

1-1-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దేవతానాం వచః శ్రుత్వా
 భగవాన్ వై పితామహః ।
ప్రత్యువాచ సుసంత్రస్తాన్
 కృతాంతబలమోహితాన్ ॥

టీకా:

దేవతానాం = దేవతల యొక్క; వచః = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; భగవాన్ = భగవంతుడు; వై = ఐన; పితామహః = బ్రహ్మదేవుడు; ప్రత్యువాచ = బదులు పలికెను; సు = మిక్కిలి; సంత్రస్తాన్ = సంత్రస్తులైన, బెదిరిపోయిన; కృతాంతః = దూర్త, అశనిపాత, విపత్తు చేత; బల = మిక్కిలి; మోహితాన్ = కలత చెందినవారి గుఱించి.

భావము:

వారి విన్నపాలు విని, బ్రహ్మదేవుడు ఆ విపత్తువలన మిక్కిలి కలతచెంది, బాగా బెదిరిపోయిన ఆ దేవతలతో ఇట్లనెను.

1-2-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"యస్యేయం వసుధా కృత్స్నా
 వాసుదేవస్య ధీమతః ।
కాపిలం రూపమాస్థాయ
 ధారయత్యనిశం ధరామ్ ॥

టీకా:

యస్య = ఏదైతే; ఇయం = ఈ; వసుధా = భూమి; కృత్స్నా = సమస్తమైన; వాసుదేవస్య = వాసుదేవునికి చెందిన; ధీమతః = ధీమంతుడైన; కాపిలం = కపిలుని; రూపమ్ = రూపమును; ఆస్థాయ = స్థిరముగా నుండువాడై; ధారయతి = ధరించుచున్నాడు; అనిశం = నిత్యము; ధరామ్ = భూమిని.

భావము:

“ఈ భూమండలమంతయు ఏ వాసుదేవునకు చెందినదో ఆ వాసుదేవుడు, కపిల మహర్షిగా అవతరించి ఈ భూమిని నిత్యము స్థిరుడై ధరించుచున్నాడు.

1-3-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్య కోపాగ్నినా దగ్ధా
 భవిష్యంతి నృపాత్మజాః ।
పృథివ్యాశ్చాపి నిర్భేదో
 దృష్ట ఏవ సనాతనః ॥

టీకా:

తస్య = అతని యొక్క; కోపాగ్నినా = కోపాగ్ని వలన; దగ్ధా = దహింపబడినవారు; భవిష్యంతి = కాగలరు; నృపాత్మజాః = రాకుమారులు; పృథివ్యాః = భూమియొక్క; చ; అపి = కూడ; నిర్భేదః = తవ్వకము; దృష్ట = చూడబడెను; ఏవ = నిశ్చయముగ; సనాతనః = పూర్వమే.

భావము:

భూమి సగర కుమారులచే త్రవ్వబడుననియు, కపిల మహర్షి క్రోధాగ్నిచే సగర రాకు మారులు భస్మము అగుదురనియు పూర్వమే వాసుదేవునిచే నిర్ణయింపబడినది.

1-41-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సగరస్య చ పుత్రాణామ్
 వినాశోఽదీర్ఘజీవినామ్" ।
పితామహవచః శ్రుత్వా
 త్రయస్త్రింశదరిందమ ॥

టీకా:

సగరస్య = సగరుని; చ; పుత్రాణాం = పుత్రులు; వినాశః = నశించెదరు; అదీర్ఘ జీవినామ్ = అల్పాయుష్కులు; పితామహ = బ్రహ్మదేవుని; వచః = అభయపు మాటలు; శ్రుత్వా = విని; త్రయస్త్రింశత్ = ముప్పది ముగ్గురు, దేవతలు; అరిం = శత్రువులను; దమ = సంహరించువాడా.

భావము:

  శత్రువులను సంహరించు ఓ రామా ! అష్టవసువులు; ఏకాదశ రుద్రులు; ద్వాదశాదిత్యులు; అశ్వినీద్వయము కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు "సగర పుత్రులు అల్పాయుష్కులై నశించెదరు" అని బ్రహ్మదేవుడు పలుకగా విని.
*గమనిక:-  *- త్రయస్త్రింశద్దేవతలు- అష్టవసువులు (8 మంది), ఏకాదశ రుద్రులు (11 మంది), ద్వాదశాదిత్యులు (12 మంది), అశ్వినీద్వయము (2 ద్దరు) కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు.

1-5-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దేవాః పరమసంహృష్టాః
 పునర్జగ్ముర్యథాగతమ్ ।
సగరస్య చ పుత్రాణామ్
 ప్రాదురాసీన్మహాత్మనామ్ ॥

టీకా:

దేవాః = దేవతలు; పరమ సంహృష్టాః = చాలా సంతోషించి; పునః జగ్ముః = మరలి వెళ్ళిరి; యథా గతమ్ = వచ్చిన విధముగా; సగరస్య = సగరుని; చ; పుత్రాణామ్ = కుమారులకు; ప్రాదుః = గునపము మొన నుండి; ఆసీత్ = కలిగినది (వినిపించెను) మహాత్మానామ్ = మహాత్ములైన.

భావము:

బ్రహ్మదేవుని మాటలకు దేవతలు చాల సంతోషించి వచ్చిన త్రోవలో వెళ్ళిపోయిరి. మహాత్ములైన సగర కుమారుల గునపముమొనల నుండి, పుట్టి.

1-6-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

పృథివ్యాం భిద్యమానాయామ్
 నిర్ఘాతసమనిఃస్వనః ।
తతో భిత్త్వా మహీం సర్వే
 కృత్వా చాపి ప్రదక్షిణమ్ ॥

టీకా:

పృథివ్యాం = భూమి; భిధ్యమానాయాం = త్రవ్వబడుచుండగా; నిర్ఘాత = పిడుగు పాటు; సమ = వంటి; నిస్వనః = ధ్వని; తతః = తరువాత; భిత్త్వా = త్రవ్వి, విభాగముచేయుట; మహీం = భూమిని; సర్వే = అందరును; కృత్వా = చేసి; అభిప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణము.

భావము:

సగరకుమారులకు ఆ ధ్వని పిడుగుపాటు వలె వినిపించెను. అంతట వారు భూమిని త్రవ్వి జల్లెడపట్టినట్లు వెతుకుతు ఒక పర్యాయము భూప్రదక్షిణము చేసిరి.

1-7-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సహితాః సగరాః సర్వే
 పితరం వాక్యమబ్రువన్।
"పరిక్రాంతా మహీ సర్వా
 సత్త్వవంతశ్చ సూదితాః ॥

టీకా:

సహితాః = కలసి; సగరాః = సగర కుమారులు; సర్వే = అందరును; పితరం = తండ్రిని గుఱించి; వాక్యమ్ = మాటను; అబ్రువన్ = పలికిరి; పరిక్రాంతా = చుట్టబడినది; మహీ = భూ మండలము; సర్వా = అంతయు; సత్త్వవంతః = బలాఢ్యులైనవారు; చ = ఇంకా; సూదితాః = చంపబడినారు.

భావము:

ఆ సగర కుమారులందరు కలసి వెళ్ళి తమ తండ్రితో "భూమండల మంతయు తిరిగితిమి. బలాఢ్యులైన వీరిని పరిమార్చితిమి.

1-8-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దేవదానవరక్షాంసి
 పిశాచోరగకిన్నరాః ।
న చ పశ్యామహేఽశ్వం తం
 అశ్వహర్తారమేవ చ ॥

టీకా:

దేవః = దేవతలు; దానవః = దానవులు; రక్షాంసి = రాక్షసులు; పిశాచః = పిశాచములు; ఉరగః = సర్పములు; కిన్నరాః = కిన్నరులు; న = లేదు; చ = కూడ; పశ్యామహే = చూడగలుగుట; అశ్వం = గుఱ్ఱము; అశ్వ = గుఱ్ఱమును; హర్తారమ్ = దొంగిలించిన వానిని; ఏవ = అయినను; చ = కూడ.

భావము:

దేవతలను, దానవులను, రాక్షసులను, పిశాచములను, సర్పములను, కిన్నరులను పరిమార్చినాము. అశ్వము గాని, అశ్వమును దొంగిలించిన వారు గాని కనుగొనలేకపోతిమి.

1-41-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సగరస్య చ పుత్రాణామ్
 వినాశోఽదీర్ఘజీవినామ్" ।
పితామహవచః శ్రుత్వా
 త్రయస్త్రింశదరిందమ ॥

టీకా:

సగరస్య = సగరుని; చ; పుత్రాణాం = పుత్రులు; వినాశః = నశించెదరు; అదీర్ఘ జీవినామ్ = అల్పాయుష్కులు; పితామహ = బ్రహ్మదేవుని; వచః = అభయపు మాటలు; శ్రుత్వా = విని; త్రయస్త్రింశత్ = ముప్పది ముగ్గురు, దేవతలు; అరిం = శత్రువులను; దమ = సంహరించువాడా.

భావము:

  శత్రువులను సంహరించు ఓ రామా ! అష్టవసువులు; ఏకాదశ రుద్రులు; ద్వాదశాదిత్యులు; అశ్వినీద్వయము కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు "సగర పుత్రులు అల్పాయుష్కులై నశించెదరు" అని బ్రహ్మదేవుడు పలుకగా విని.
*గమనిక:-  *- త్రయస్త్రింశద్దేవతలు- అష్టవసువులు (8 మంది), ఏకాదశ రుద్రులు (11 మంది), ద్వాదశాదిత్యులు (12 మంది), అశ్వినీద్వయము (2 ద్దరు) కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు.

1-10-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సమన్యురబ్రవీద్వాక్యమ్
 సగరో రఘునందన! ।
"భూయః ఖనత భద్రం వో
 నిర్భిద్య వసుధాతలమ్ ॥

టీకా:

సమన్యుః = కోపోద్రిక్తుడై; అబ్రవీత్ = పలికెను; వాక్యం = మాటను; సగరః = సగరుడు; రఘునందన = రామా; భూయః = మరల; ఖనత = త్రవ్విపోసి వెదకుడు; భద్రం = శుభమగుగాక; వః = మీకు; నిర్భిద్య = భేదించి, విడదీసి; వసుధాతలమ్ = భూతలమును.

భావము:

రామా! సగరుడు పుత్రుల మాటలు విని; కోపోద్రిక్తుడై; "భూమండలము మొత్తం తిరిగి త్రవ్వి సకలం విడదీసి వెదకుడు. మీకు శుభమగుగాక.

1-11-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అశ్వహర్తారమాసాద్య
 కృతార్థాశ్చ నివర్తథ" ।
పితుర్వచనమాసాద్య
 సగరస్య మహాత్మనః ॥

టీకా:

అశ్వహర్తారమ్ = గుఱ్ఱము దొంగిలించిన వానిని; ఆసాద్య = పట్టుకొని; కృతార్థాః = కార్యమును సాధించిన వారై; చ = తప్పక; నివర్తథ = తిరిగి రండు; పితుర్వచనమ్ = తండ్రి మాటను; ఆసాద్య = గైకొని; సగరస్య = సగరుని యొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన.

భావము:

“ తప్పక గుఱ్ఱము దొంగిలించిన వానిని పట్టుకొని కార్యమును సాధించిన వారై మాత్రమే తిరిగి రండు" అనెను. మహాత్ముడైన సగరుని మాటను వారు విని.

1-12-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 రసాతలమభిద్రవన్ ।
ఖన్యమానే తతస్తస్మిన్
 దదృశుః పర్వతోపమమ్ ॥

టీకా:

షష్టిః = అరవై; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; రసాతలమ్ = పాతాళము గూర్చి; అభిద్రవన్ = వేగముగ వెళ్ళి; ఖన్యమానే = త్రవ్వబడుచుండగా; తతః = తరువాత; తస్మిన్ = ఆ ప్రదేశము; దదృశుః = చూసిరి; పర్వతోపమమ్ = పర్వతము వలె యున్న.

భావము:

ఆ అరువదివేల మంది సగరకుమారులు వేగముగా పాతాళమునకు త్రవ్వుచూ పోయిరి. అక్కడ వారు పర్వతమంత పెద్ద దానిని చూసిరి.

1-13-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దిశాగజం విరూపాక్షమ్
 ధారయంతం మహీతలమ్ ।
సపర్వతవనాం కృత్స్నామ్
 పృథివీం రఘునందన ॥

టీకా:

దిశాగజం = దిగ్గజమును; విరూపాక్షం = విరూపాక్షము అను పేరు గలది; ధారయంతం = ధరించుచున్నది; మహీతలమ్ = ధరణీతలమును; స = కలిగి యున్న; పర్వతః = పర్వతములు; వనాం = వనములు కల దానిని; కృత్స్నాం = సమస్తమైన; పృథివీం = భూమిని; రఘునందన = రామా.

భావము:

ఓ రామా ! అది నాలుగు దిక్కులలో ఒక దిక్కున పర్వతములతోను వనములతోను నిండియున్న భూమిని మ్రోయు చున్న విరూపాక్ష అను పేరు గల ఏనుగు.
*గమనిక:-  *- వాల్మీకం 1.40.13. అనుష్టుప్. నుండి 1.40.22.అనుష్టుప్ వరకు శ్లోకములు ప్రకారం దిగ్గజములు- నాలుగుదిక్కుల నుండి భూమిని మ్రోయు ఏనుగులు ఉంటాయి. వాటి పేర్లు తూర్పు దిగ్గజము విరూపాక్షము, దక్షిణ మహాపద్మము, పడమర సౌమననము, ఉత్తర భద్రము. పాఠ్యంతరము- పోతన తెలుగు భాగవతములోని 5.2-73-వ, బ్రహ్మచేతఁ జతుర్దిశల యందు ఋషభ పుష్కరచూడ వామ నాపరాజిత సంజ్ఞలుగల దిగ్గజంబులు నాలుగును లోకరక్షణార్థంబు నిర్మితంబై యుండు;

1-14-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శిరసా ధారయామాస
 విరూపాక్షో మహాగజః ।
యదా పర్వణి కాకుత్స్థ!
 విశ్రమార్థం మహాగజః ॥

టీకా:

శిరసా = శిరస్సుతో; ధారయామాస = ధరించెను; విరూపాక్షః = విరూపాక్షము; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు; యదా = ఎప్పుడు; పర్వణి = పర్వకాలము నందు; కాకుత్స్థ = రామా; విశ్రమార్థం = అలసట తీర్చుకొనుటకై; మహాగజః = పెద్ద ఏనుగు.

భావము:

రామా! “విరూపాక్షము” అను ఆ పెద్ద ఏనుగు తన శిరస్సుతో ఒక దిక్కున భూమిని మ్రోయుచుండెను. పర్వకాలములందు విశ్రాంతి కొరకై తన తలను విదుల్చుకొనును.

1-15-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఖేదాచ్చాలయతే శీర్షమ్
 భూమికంపస్తదా భవేత్ ।
తం తే ప్రదక్షిణం కృత్వా
 దిశాపాలం మహాగజమ్ ॥

టీకా:

ఖేదాత్ = అలసట వలన; చాలయతే = విదుల్చునో; శీర్షమ్ = శిరస్సును; భూమికంపః = భూకంపము; తదా = అప్పుడు; భవేత్ = అగును; తం = ఆ; తే = వారు; ప్రదక్షిణం = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; దిశాః = ఆ దిక్కును; పాలం = పాలించు; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు.

భావము:

అలసట తీర్చుకొనుటకొఱకు దిగ్గజము తన తలను విదుల్చునప్పుడు భూకంపము సంభవించును. వారు ఆ దిగ్గజమునకు ప్రదక్షిణము చేసిరి.

1-16-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

మానయంతో హి తే రామ!
 జగ్ముర్భిత్త్వా రసాతలమ్ ।
తతః పూర్వాం దిశం భిత్త్వా
 దక్షిణాం బిభిదుః పునః ॥

టీకా:

మానయంతః = పూజించుచు; తే = వారు; రామ = రామా; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; భిత్వా = త్రవ్వుచు; రసాతలమ్ = పాతాళముగూర్చి; తతః = తరువాత; పూర్వాం దిశం = తూర్పు దిక్కును; భిత్వా = త్రవ్వి; దక్షిణాం = దక్షిణ దిక్కును; బిభిదుః = త్రవ్విరి; పునః = మరల.

భావము:

రామా! వారు ఆ దిగ్గజమును పూజించి, భూమిని త్రవ్వి పాతాళమునకు వెళ్ళిరి. ముందుగా తూర్పు దిక్కును త్రవ్వి తరువాత దక్షిణ దిక్కులో భూమిని త్రవ్విరి.

1-17-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దక్షిణస్యామపి దిశి
 దదృశుస్తే మహాగజమ్ ।
మహాపద్మం మహాత్మానమ్
 సుమహత్పర్వతోపమమ్ ॥

టీకా:

దక్షిణస్యామ్ = దక్షిణవైపు; అపి = కూడ; దిశి = దిశ యందు; దదృశుః = చూసిరి; తే = వారు; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు; మహాపద్మం = మహాపద్మము అను పేరు గలదానిని; మహాత్మానమ్ = ఇత్తమమైనది; సు = మిక్కిలి; మహత్ = పెద్ద; పర్వతః = పర్వతములతో; ఉపమమ్ = సరిపోల్చదగ్గది.

భావము:

దక్షిణ దిక్కునందు కూడ వారు పెద్ద పర్వతమును బోలు అత్యుత్తమైన “మహాపద్మము” అను పేరు గల మహా గజమును చూసిరి.

1-18-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శిరసా ధారయంతం తే
 విస్మయం జగ్మురుత్తమమ్ ।
తతః ప్రదక్షిణం కృత్వా
 సగరస్య మహాత్మనః ॥

టీకా:

శిరసా = శిరస్సున; ధారయంతం = ధరించుచున్నది; తే = వారు; విస్మయం = ఆశ్చర్యమును; జగ్ముః = పొందిరి; ఉత్తమమ్ = గొప్ప; తతః = తరువాత; ప్రదక్షిణం = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; సగరస్య = సగరుని యొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన.

భావము:

ఆ దిగ్గజము కూడ తన శిరస్సుపై భూమిని మ్రోయుచుండుట చూసి; సగర కుమారులు చాలా ఆశ్చర్యము నొంది, దానికి ప్రదక్షిణము చేసిరి.

1-19-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 పశ్చిమాం బిభిదుర్దిశమ్ ।
పశ్చిమాయామపి దిశి
 మహాంతమచలోపమమ్ ॥

టీకా:

షష్టిః = అరువది; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; పశ్చిమాం = పడమర; బిభిదుః = త్రవ్వి నిశితంగా వెదకిరి; దిశమ్ = దిక్కును; పశ్చిమాయాం = పశ్చిమవైపు; అపి = కూడ; దిశి = దిక్కున; మహాంతమ్ = గొప్పదైన; అచలః = పర్వతముతో; ఉపమమ్ = పోల్చదగ్గది.

భావము:

సగరుని అరువది వేల మంది కుమారులు; పశ్చిమ దిక్కున భూమిని నిశితంగా వెదకి. ఆ దిశ యందు కూడ వారు గొప్ప పర్వతము వంటి ఒక దానిని చూసిరి.

1-20-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దిశాగజం సౌమనసమ్
 దదృశుస్తే మహాబలాః! ।
తం తే ప్రదక్షిణం కృత్వా
 పృష్ట్వా చాపి నిరామయమ్ ॥

టీకా:

దిశాగజం = దిగ్గజమును; సౌమనసమ్ = సౌమనసు అను పేరు గల; దదృశుః = చూసిరి; తే = వారు; మహా = గొప్ప; బలాః = బలమైన; తం = దానిని; తే = వారు; ప్రదక్షిణం కృత్వా = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; పృష్ట్వా = అడిగి; నిరామయమ్ = కుశలము

భావము:

పశ్చిమమున “సౌమనసము” అను పేరు గల పెద్ద పర్వతము వంటి మహాగజమును చూసిరి. దానికి కూడ ప్రదక్షిణముచేసి దాని కుశలప్రశ్నలు వేసిరి.

1-21-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఖనంతః సముపక్రాంతా
 దిశం హైమవతీం తతః ।
ఉత్తరస్యాం రఘుశ్రేష్ఠ!
 దదృశుర్హిమపాండరమ్ ॥

టీకా:

ఖనంతః = వెదకుచు, త్రవ్వుచు; సముపక్రాంతా = వెళ్ళిరి; దిశం = దిక్కుగూర్చి; హైమవతీం = హిమవత్పర్వతము వైపునకు; తతః = తరువాత; ఉత్తరస్యాం = ఉత్తర దిక్కునందు; రఘుశ్రేష్ఠ = రామా; దదృశుః = చూసిరి; హిమ = మంచు వలె; పాండురమ్ = తెల్లగా.

భావము:

రామా! అక్కడనుండి వారు హిమవత్పర్వతము వైపునకు ఉత్తర దిశగా వెళ్ళిరి. అక్కడ మంచువలె తెల్లనైన ఒక దానిని చూసిరి.

1-22-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

భద్రం భద్రేణ వపుషా
 ధారయంతం మహీమిమామ్ ।
సమాలభ్య తతః సర్వే
 కృత్వా చైనం ప్రదక్షిణమ్ ॥

టీకా:

భద్రం = భద్రమను పేరు గల; భద్రేణ = శుభప్రదమైన; వపుషా = చక్కని రూపము కలిగి యున్న; ధారయంతం = ధరించుచున్నది; మహీమ్ = భూమిని; ఇమామ్ = ఈ; సమాలభ్య = ముట్టుకొని; తతః = తరువాత; సర్వే = సమస్తమైన; కృత్వా = చేసి; ఏనం = దీనిని; ప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణము.

భావము:

ఆ చక్కని రూపుతోనున్న శుభప్రదమైన ”భద్రము” అను పేరు గల దిగ్గజమును తాకి ప్రదక్షిణము చేసిరి.

1-23-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 బిభిదుర్వసుధాతలమ్ ।
తతః ప్రాగుత్తరాం గత్వా
 సాగరాః ప్రథితాం దిశమ్ ॥

టీకా:

షష్టిః = అరువది; పుత్రః = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; బిభిదుః = సూక్ష్మగా వెదకుటకు త్రవ్విరి; వసుధాతలమ్ = భూమిని; తతః = తరువాత; ప్రాక్ +ఉత్తరాం = ఈశాన్య వైపు; గత్వా = వెళ్ళి; సాగరాః = సగరుని కుమారులు; ప్రథితాం = ప్రసిద్ధమైన; దిశమ్ = దిక్కును గూర్చి.

భావము:

తరువాత సగరుని అరువది వేల మంది కుమారులు భూమిని దీర్ఘంగా వెదకుచు త్రవ్వుచు, ప్రసిద్ధమైన ఈశాన్యంవైపు దిక్కునకు వెళ్ళిరి.

1-24-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రోషాదభ్యఖనన్ సర్వే
 పృథివీం సగరాత్మజాః ।
తే తు సర్వే మహాత్మానో
 భీమవేగా మహాబలాః ॥

టీకా:

రోషాత్ = కినుకతో; అభ్య ఖనన్ = త్రవ్విరి; సర్వే పృథివీం = భూమి నంతటిని; సగరాత్మజాః = సగరుని కుమారులు; తే = వారు; తు; సర్వే = అందరును; మహాత్మనః = మహాత్ములైన; భీమ = భయంకరమైన; వేగాః = వేగము గల వారు; మహా = గొప్ప; బలాః = బలాఢ్యులు.

భావము:

మహాత్ములు; గొప్ప బలాఢ్యులు ఐన సగర కుమారు లందరు కృతకృత్యులు కాలేకపోతున్న కినుకతో, మహా వేగముగా భూమిని త్రవ్వసాగిరి.

1-25-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దదృశుః కపిలం తత్ర
 వాసుదేవం సనాతనమ్ ।
హయం చ తస్య దేవస్య
 చరంతమవిదూరతః ॥

టీకా:

దదృశుః = చూసిరి; కపిలం = కపిలావతారములో నున్న; తత్ర = అక్కడ; వాసుదేవం = వాసుదేవుని; సనాతనమ్ = పురాణపురుషుడైన; హయం = గుఱ్ఱమును; చ = కూడ; తస్య = ఆ; దేవస్య = దేవునకు; చరంతమ్ = తిరుగుచున్న; అవిదూరతః = దగ్గరలో.

భావము:

అక్కడ కపిలుని అవతారములో నున్న వాసుదేవుని, మఱియు ఆ సమీపమున తిరుగుచున్న గుఱ్ఱమును చూసిరి.

1-26-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ప్రహర్షమతులం ప్రాప్తాః
 సర్వే తే రఘునందన! ।
తే తం హయహరం జ్ఞాత్వా
 క్రోధపర్యాకులేక్షణాః ॥

టీకా:

ప్రహర్షమ్ = సంతోషమును; అతులం = సాటిలేని; ప్రాప్తాః = పొందిరి; సర్వే = అందరును; తే = వారు; రఘునందన = రామా; తే = ఆ; తం = వారు; హయవరం = శ్రేష్ఠాశ్వమును; జ్ఞాత్వా = గుర్తించి; క్రోధః = క్రోధముచే; పరి = మిక్కిలి; వ్యాకులః = కలత చెందిన; ఈక్షణాః = కన్నులు కలవారై.

భావము:

శ్రేష్ఠమైన ఆ గుఱ్ఱమును చూసి వారు సాటిలేని ఆనందము పొందిరి. ఓ రామా ! ఆ గుఱ్ఱమును గుర్తించిన పిదప వారి కన్నులు క్రోధముతో కలత చెందినవి..

1-27-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఖనిత్రలాంగలధరా
 నానావృక్షశిలాధరాః ।
అభ్యధావంత సఙ్క్రుద్ధాః
 తిష్ఠ తిష్ఠేతి చాబ్రువన్ ॥

టీకా:

ఖనిత్రః = గునపములను; లాంగలః = నాగళ్ళను; ధరాః = ధరించిన వారై; నానా = అనేకమైన; వృక్షః = చెట్లను; శిలాః = రాళ్ళను; ధరాః = పట్టినవారై; అభ్యదావంత = అతని మీదకు పరుగుపెట్టిరి; సంకృద్ధాః = కోపోద్రిక్తులై; తిష్ఠ తిష్ఠ = ఆగుము ఆగుము; ఇతి = అని; చ = కూడ; ఆబ్రువన్ = పలికిరి కూడ.

భావము:

వారందరు గునపములు, నాగళ్ళు, చెట్లు, రాళ్ళు ధరించి, ఆ కపిలమహామునిపై "ఆగుము ఆగుము" అనుచు మీదకు దూకిరి.

1-28-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"అస్మాకం త్వం హి తురగమ్
 యజ్ఞీయం హృతవానసి ।
దుర్మేధస్త్వం హి సంప్రాప్తాన్
 విద్ధి నః సగరాత్మజాన్" ॥

టీకా:

అస్మాకం = మా యొక్క; త్వం = నీవు; హి = మాత్రమే కదా; తురగం = గుఱ్ఱమును; యజ్ఞీయం = యజ్ఞమునకు సంబంధించిన; హృతవాన్ = దొంగిలించిన; అసి = అల్పుడవు; దుర్మేధః = దుష్ట బుద్ది గల; త్వం = నీవు; సంప్రాప్తాన్ = ఇక్కడ దొరికిపోతివి; విద్ధి = తెలుసుకొనుము; నః = మమ్ములను; సగరాత్మజాన్ = సగరుని కుమారులుగా.

భావము:

దుష్టబుద్ధీ! నీవు మా యజ్ఞాశ్వమును దొంగిలించినావు. ఇచట దొరికిపోతివి. మమ్ము సగరకుమారులుగా తెలుసుకొనుము.

1-29-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శ్రుత్వా తు వచనం తేషామ్
 కపిలో రఘునందన! ।
రోషేణ మహతాఽఽవిష్టో
 హుంకారమకరోత్తదా ॥

టీకా:

శ్రుత్వా = విని; వచనం = మాటను; తేషాం = వారి యొక్క; కపిలః = కపిల మహాముని; రఘునందన = రామా; రోషేణ = కోపముతో; మహతా = గొప్ప; ఆవిష్టః = కూడిన; హుంకారమ్ = హుంకారమును; అకరోత్ = చేసెను; తదా = అప్పుడు.

భావము:

రామా! కపిల మహాముని వారి మాటలు విని, మిక్కిలి కోపోద్రిక్తుడై హుంకరించెను.

1-2-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"యస్యేయం వసుధా కృత్స్నా
 వాసుదేవస్య ధీమతః ।
కాపిలం రూపమాస్థాయ
 ధారయత్యనిశం ధరామ్ ॥

టీకా:

యస్య = ఏదైతే; ఇయం = ఈ; వసుధా = భూమి; కృత్స్నా = సమస్తమైన; వాసుదేవస్య = వాసుదేవునికి చెందిన; ధీమతః = ధీమంతుడైన; కాపిలం = కపిలుని; రూపమ్ = రూపమును; ఆస్థాయ = స్థిరముగా నుండువాడై; ధారయతి = ధరించుచున్నాడు; అనిశం = నిత్యము; ధరామ్ = భూమిని.

భావము:

“ఈ భూమండలమంతయు ఏ వాసుదేవునకు చెందినదో ఆ వాసుదేవుడు, కపిల మహర్షిగా అవతరించి ఈ భూమిని నిత్యము స్థిరుడై ధరించుచున్నాడు.

1-31-గద్యం.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
 చత్వారింశః సర్గః॥

టీకా:

ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; చత్వారింశః [40] = నలభైయవ; సర్గః = సర్గ-

భావము:

ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [40] నలభైయ వ సర్గ.