వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

1-1-అనుష్టుప్.

తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా
 కుశనాభస్య ధీమతః ।
శిరోభిశ్చరణౌ స్పృష్ట్వా
 కన్యాశత మభాషత ॥

టీకా:

తస్య = ఆ; తత్ = ఆ; వచనం = మాటను; శ్రుత్వా = విని; కుశనాభస్య = కుశనాభునియొక్క {కుశనాభుడు- కుశికుని రెండవ కొడుకు}; ధీమతః = బుద్ధిశాలియైన; శిరోభిః = శిరస్సులచే; చరణౌ = పాదద్యయమును; స్పృష్ట్వా = తాకి; కన్యాః = కన్యలు; శతమ్ = నూర్గురు; అభాషత = పలికెను.

భావము:

బుద్ధిశాలియైన కుశనాభుని మాటలను వినిన ఆ నూర్గురు కన్యలును తమ తండ్రి పాదములకు శిరస్సులు ఆన్చి నమస్కరించి, ఇట్లు పలికిరి.

1-2-అనుష్టుప్.

వాయుః సర్వాత్మకో రాజన్!
 ప్రధర్షయితు మిచ్ఛతి ।
అశుభం మార్గమాస్థాయ
 న ధర్మం ప్రత్యవేక్షతే ॥

టీకా:

వాయుః = గాలి; సర్వాత్మకః = అంతటా వ్యాపించి ఉన్న; రాజన్ = రాజా; ప్రధర్షయితుమ్ = ఆక్రమణ / వేధించుట చేయుటకు; ఇచ్ఛతి = కోరుచుండెను; అశుభమ్ = అధర్మమైన; మార్గమ్ = మార్గమును; ఆస్థాయ = అనుసరించి; న = లేదు; ధర్మం = ధర్మమును; ప్రత్యవేక్షతే = చూచుట.

భావము:

తండ్రీ! అంతటా వ్యాపించి యున్న వాయువు. అధర్మముగా మమ్ములను వేధించవలెనని యత్నించుచుండెను. ధర్మమును గమనించుట లేదు.

1-3-అనుష్టుప్.

పితృమత్యః స్మ భద్రం తే
 స్వచ్ఛందే న వయం స్థితాః ।
పితరం నో వృణీష్వ త్వమ్
 యది నో దాస్యతే తవ ॥

టీకా:

పితృమత్యః = తండ్రిని కలిగి; స్మ = ఉన్నవారము; భద్రమ్ = క్షేమము అగు గాక; తే = నీకు; స్వచ్ఛందే = స్వాతంత్ర్యముగా; న = లేము; వయం = మేము; స్థితాః = ఉండుట; పితరం = తండ్రిని; నః = మమ్ములను; వృణీష్వ = కోరుము; త్వం = నీవు; యది = ఒకవేళ; నః = మా యొక్క; దాస్యతే = ఇచ్చునేమొ; తవ = నీకు.

భావము:

" నీకు క్షేమమగుగాక. మాకు తండ్రి యున్నారు. మేము స్వతంత్రులము కాము. మమ్ము నీకు యిచ్చునేమో మా తండ్రిని కోరుము."

1-4-అనుష్టుప్.

తేన పాపానుబంధేన
 వచనం న ప్రతీచ్ఛతా ।
ఏవం బ్రువంత్యః సర్వాః స్మ
 వాయునా నిహతా భృశమ్" ॥

టీకా:

తేన = ఆ; పాపాః = పాపకర్మముచే; అనుబంధేన = బద్ధుడు; వచనం = మాటను; న = చేయక; ప్రతీచ్ఛతా = అంగీకరించుట; ఏవం = ఈ విధముగా; బ్రువంత్యః = పలుకుచున్న; సర్వాః = అందరము; స్మ = మేము; వాయునా = వాయువుచే; నిహతాః = హింసింపబడితిమి; భృశమ్ = చాల.

భావము:

మేమిట్లు చెప్పిననూ పాపకర్మబద్ధుడైన ఆ వాయువు మా మాటల నంగీకరింపక మమ్ములను ఈ విధముగా హింసించెను.”

1-5-అనుష్టుప్.

తాసాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 రాజా పరమధార్మికః ।
ప్రత్యువాచ మహాతేజాః
 కన్యాశత మనుత్తమమ్ ॥

టీకా:

తాసాం = వారి యొక్క; తత్ = ఆ; వచనం = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; రాజా = రాజా; పరమ = గొప్ప; ధార్మికః = ధర్మాత్ముడైన; ప్రత్యువాచ = బదులు పలికెను; మహా = బహుమిక్కిలి; తేజాః = తేజశ్శాలి; కన్యాః = కన్యలు; శతమ్ = నూర్గురు గూర్చి; అనుత్తమమ్ = అత్యుత్తమమైన.

భావము:

గొప్ప ధర్మాత్ముడును మహాతేజశ్శాలియు ఐన కుశనాభుడు తన నూర్గురు కుమార్తెల మాటలు విని వారితో ఇట్లు బదులు ఇచ్చెను.

1-6-అనుష్టుప్.

“క్షాంతం క్షమావతాం పుత్ర్యః
 కర్తవ్యం సుమహత్కృతమ్ ।
ఐకమత్య ముపాగమ్య
 కులం చావేక్షితం మమ ॥

టీకా:

క్షాంతం = క్షమించుట; క్షమావతాం = సహనము గలవారియొక్క; పుత్ర్యః = కుమార్తెలారా; కర్తవ్యం = కర్తవ్యమును; సుమహత్ = మిక్కిలి గొప్ప; కృతమ్ = చేయబడినది; ఐకమత్యమ్ = ఐకమత్యముగ; ఉపాగమ్య = పూనుకొని; కులం = కులమును; చ; ఆవేక్షితం = చూడబడినది; మమ = నా యొక్క.

భావము:

“కుమార్తెలారా! సహనముగలవారు చేయతగిన క్షమించుట అను మహత్కార్యమును చేసితిరి. మీరందరు ఐకమత్యముగా ఒకే విధముగా ప్రవర్తించి నా వంశ గౌరవము రక్షించితిరి.

1-7-అనుష్టుప్.

అలంకారో హి నారీణామ్
 క్షమా తు పురుషస్య వా ।
దుష్కరం తద్ధి వః క్షాంతమ్
 త్రిదశేషు విశేషతః ॥

టీకా:

అలంకారాః = అలంకరము; హి = కదా; నారీణాం = స్త్రీలకైనను; క్షమాతు = సహనము; హి = ఐనది; పురుషస్య = పురుషలకు; వా = ఐనను; దుష్కరం = కష్టసాధ్యమైనది; తత్ = అది; హి = కదా; వః = మీకు; క్షాంతమ్ = క్షమించుట; త్రిదశేషు = దేవతల యందు; విశేషతః = విశేషముగ.

భావము:

స్త్రీ పురుషులకు సహనము అలంకారము కదా. క్షమించుట సులభము కానిది కదా. దేవతల యెడ ఇది మరింత కష్టము.

1-8-అనుష్టుప్.

యాదృశీ వః క్షమా పుత్ర్యః
 సర్వాసా మవిశేషతః ।
క్షమా దానం క్షమా సత్యమ్
 క్షమా యజ్ఞశ్చ పుత్రికాః ॥

టీకా:

యాదృశీ = ఎట్టి; వః = మీకు; క్షమా = సహనము; పుత్ర్యః = కుమార్తెలారా; సర్వాసామ్ = అందరికిని; అవిశేషతః = అభేదముగా; క్షమా = సహనము; దానం = దానము; క్షమా = సహనము; సత్యం = సత్యము; క్షమా = సహనము; యజ్ఞశ్చ = యజ్ఞము; పుత్రికాః = కుమార్తెలారా.

భావము:

పుత్రికలులారా! మీరందరు ఒకే విధముగా సహనము వ్యక్తపరచుట మరింత విశేషము. సహనమును / ఓర్పు చూపుటయే దానము. అదే సత్యము. అదే యజ్ఞము.

1-9-అనుష్టుప్.

క్షమా యశః క్షమా ధర్మః
 క్షమయా విష్ఠితం జగత్ ।
విసృజ్య కన్యాః కాకుత్స్థ!
 రాజా! త్రిదశవిక్రమః ॥

టీకా:

క్షమా = ఓర్పు / సహనము; యశః = కీర్తి; క్షమా = సహనము; ధర్మః = ధర్మము; క్షమయా = సహనముచేతనే; విష్ఠితం = నిలిచి ఉన్నది; జగత్ = జగత్తు; విసృజ్య = విడిచి; కన్యాః = కన్యలను; కాకుత్థ్స = రామా; రాజా = రాజు; త్రిదశ = దేవతల వంటి; విక్రమః = పరాక్రమము గలిగియున్న.

భావము:

సహనమే కీర్తి. సహనమే ధర్మము. సహనము వలననే ఈ జగత్తు నిలిచి యున్నది.” అని చెప్పి దేవతల వంటి పరాక్రమవంతుడవైన ఓ రామా! కుమార్తెలను కుశనాభుడు పంపించెను

1-10-అనుష్టుప్.

మంత్రజ్ఞో మంత్రయామాస
 ప్రదానం సహ మంత్రిభిః ।
దేశకాలౌ ప్రదానస్య
 సదృశే ప్రతిపాదనమ్ ॥

టీకా:

మంత్రజ్ఞః = ఆలోచన కలిగినవారిని; ఆమంత్రయామాస = అనుజ్ఞ ఇచ్చెను; ప్రదానం = కన్యాదానముచేయుట గురించి; సహ = కూడ; మంత్రిభిః = మంత్రులతో; దేశకాలౌ = దేశకాలములను; సదృశే = తగిన వానికి; ప్రతిపాదనమ్ = ప్రతిపాదించుటకు.

భావము:

కుశధ్వజుడు; మంత్రులతోపాటు ఆలోచచనాపరులను ఆ కన్యల కన్యాదాన విషయమై తగిన దేశకాలములు, తగిన వరుని ప్రతిపాదించమని ఆజ్ఞాపించెను.

1-11-అనుష్టుప్.

ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు
 “చూళీ” నామ మహామునిః ।
ఊర్ధ్వరేతాః శుభాచారో
 బ్రాహ్మం తప ఉపాగమత్ ॥

టీకా:

ఏతస్మిన్ ఏవ కాలే = ఆ కాలము నందే; తు; చూలీ = చూళీ{చూళి- చూళము (శిఖ) కలవాడు, బ్రహ్మదత్తుని తండ్రి} అను; నామ = పేరు గల; మహామునిః = గొప్ప తపస్సంపన్నుడు; ఊర్ధ్వరేతాః = వీర్యస్ఖలనము జరగని వాడు; శుభాచారః = సదాచార సంపన్నుడు; బ్రాహ్మం = వేదోక్తమైన; తపః = తపస్సు; ఉపాగమత్ = పొందెను.

భావము:

ఆ సమయమునందే గొప్ప తపస్సంపన్నుడును; అస్ఖలితుడు; సదాచార ప్రవర్తి ఐన “చూళి” అను మహర్షి వేదోక్తరీతిలో తపము ఆచరించుచుండెను.

1-12-అనుష్టుప్.

తప్యంతం తమృషిం తత్ర
 గంధర్వీ పర్యుపాసతే ।
సోమదా నామ భద్రం తే
 ఊర్మిళాతనయా తదా ॥

టీకా:

తప్యంతం = తపము చేయు చున్న; తమ్ = ఆ; ఋషిం = ఋషిని; తత్ర = అక్కడ; గంధర్వీ = గంధర్వ స్త్రీ; పర్యుపాసతే = సేవించు చుండెను; సోమదా = సోమద అను; నామ = పేరు గల; భద్రం = శుభం; తే = నీకు; ఊర్మిళా = ఊర్మిళ యొక్క; తనయా = కుమార్తె; తదా = అప్పుడు.

భావము:

ఆ మహర్షి అక్కడ తపము ఆచరించుచుండగా; ఊర్మిళ కుమార్తె ఐన “సోమద” అను గంధర్వ స్త్రీ అతనికి సపర్యలు చేయుచుండెను.
*గమనిక:-  *- 1. గంధర్వ- గం (గానము) ధర్వ (ధరించినవారు), 2. సోమద- సోమ (సంపద) ద(ఇచ్చునది). 3. ఊర్మిళ- మగని విడిచిన మహిళ. ఆంధ్రవాచస్పతము.

1-13-అనుష్టుప్.

సా చ తం ప్రణతా భూత్వా
 శుశ్రూషణ పరాయణా ।
ఉవాస కాలే ధర్మిష్ఠా
 తస్యాస్తుష్టోఽ భవద్గురుః ॥

టీకా:

సా చ = ఆమె; తం = అతనిని; ప్రణతా = విధేయురాలై; భూత్వా = కలిగి; శుశ్రూషణ = సపర్యలు చేయుట యందు; పరాయణా = శ్రద్ధాసక్తులు కలదై; ఉవాస = ఉండెను; కాలే = కొంత కాలమునకు; ధర్మిష్ఠా = ధర్మపరాయణురాలై; తస్యాః = ఆమె విషయమున; తుష్టః = సంతోషించినవాడు; అభవత్ = అయ్యెను; గురుః = గురువు.

భావము:

సోమద ఆ మహర్షి పట్ల వినయవిధేయురాలై; శ్రద్ధాసక్తులతో అతనికి ధర్మముగా శుశ్రూష చేయుచు అచట ఉండెను. కొంత కాలమునకు “సోమద”పై “చూళి” మహర్షి ప్రసన్నుడయ్యెను.

1-34-ఆ.

స చ తాం కాలయోగేన ప్రోవాచ రఘునన్దన|
పరితుష్టో౭స్మి భద్రం తే కిం కరోమి తవ ప్రియమ్||

1-34-ఆ.

పరితుష్టం మునిం జ్ఞాత్వా గన్ధర్వీ మధురస్వరా|
ఉవాచ పరమప్రీతా వాక్యజ్ఞా వాక్యకోవిదమ్||

1-16-అనుష్టుప్.

“లక్ష్మ్యా సముదితో బ్రాహ్మ్యా
 బ్రహ్మభూతో మహాతపాః ।
బ్రాహ్మేణ తపసా యుక్తమ్
 పుత్రమిచ్ఛామి ధార్మిక ॥

టీకా:

లక్ష్మ్యా = శోభ; సముదితః = కలిగియుండి; బ్రాహ్మ్యా = బ్రహ్మ వర్ఛస్సుతో; బ్రహ్మభూతః = బ్రహ్మ వలె ఉన్నావు; మహాతపాః = మహాతపస్వీ; బ్రాహ్మేణ = బ్రహ్మ సంబంధమైన; తపసా = తపస్సుతో; యుక్తం = కలిగియున్న; పుత్రమ్ = పుత్రుని; ఇచ్ఛామి = పొందగోరుచున్నాను; ధార్మికా = ధర్మాత్మా.

భావము:

“తపస్సంపన్నుడవైన ఓ మహర్షీ! నీవు బ్రహ్మ తేజస్సు కలిగి బ్రహ్మవలె నున్నావు. ఓ ధర్మమూర్తీ! నేను తపస్సంపన్నుడై బ్రహ్మతేజస్సు సమేతు డగు పుత్రుని (నీ వలన) పొందగోరుచున్నాను.

1-17-అనుష్టుప్.

అపతిశ్చాస్మి భద్రం తే
 భార్యా చాస్మి న కస్యచిత్ ।
బ్రాహ్మేణోపగతాయాశ్చ
 దాతుమర్హసి మే సుతమ్" ॥

టీకా:

అపతిః = భర్త లేక; చ; అస్మి = ఉన్నాను; భద్రంతే = నీకు శుభమగు గాక; భార్యా = భార్యనుగా; చ; అస్మిన = అయి; న = లేను; కస్య చిత్ = ఎవరికిని; బ్రాహ్మేణ = తపోబలము వలన; ఉపగతాయాః = నిన్ను ఆశ్రయించి ఉన్న; చ; దాతుమ్ = ఇచ్చుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు; మే = నాకు; సుతమ్ = పుత్రుని.

భావము:

ఓ మహర్షీ! నేను అవివాహితను. ఎవరికిని భార్యను కాను. నిన్ను ఆశ్రయించి ఉన్న నాకు, నీ తపశ్శక్తిచే పుత్రుని ప్రసాదించుటకు అర్హుడవు.”

1-18-అనుష్టుప్.

తస్యాః ప్రసన్నో బ్రహ్మర్షిః
 దదౌ పుత్ర మనుత్తమమ్ ।
బ్రహ్మదత్త ఇతి ఖ్యాతమ్
 మానసం చూలినః సుతమ్ ॥

టీకా:

తస్యా = ఆమెకు; ప్రసన్నః = ప్రసన్నుడైన; బ్రహ్మర్షి = బ్రహ్మర్షి; దదౌ = ఇచ్చెను; పుత్రమ్ = పుత్రుని; అనుత్తమమ్ = అత్యుత్తముడైన; బ్రహ్మదత్త = బ్రహ్మదత్తుడు; ఇతి = అని; ఖ్యాతమ్ = ప్రఖ్యాతి గాంచిన; మానసం = మనస్సంకల్పము వలన జన్మించిన; చూలినః = చూళి యొక్క; సుతమ్ = పుత్రునిగా.

భావము:

ప్రసన్నుడైన ఆ బ్రహ్మర్షి సోమదకు బ్రహ్మదత్తుడు అను ఒక గొప్ప పుత్రుని ప్రసాదించెను. అతను చూళి మహర్షి యొక్క మానసపుత్రునిగా ప్రఖ్యాతి పొందెను.

1-19-అనుష్టుప్.

స రాజా సౌమదేయస్తు
 పురీ మధ్యావస త్తదా ।
కాంపిల్యాం పరయా లక్ష్మ్యా
 దేవరాజో యథా దివమ్ ॥

టీకా:

సః = ఆ; రాజా = రాజు; సౌమదేయః = సోమద కుమారుడ; అస్తు = ఉండెను; పురీమ్ = పట్టణమును; అధ్యవసత్ = అధిష్ఠించి; తదా = అప్పుడు; కాంపిల్యాం = కాంపిల్య అను పేరు గల నగరము; పరయా = మిక్కిలి; లక్ష్మ్యా = ఐశ్వర్యముతో; దేవరాజః = దేవేంద్రుడు; యథా = వలె; దివమ్ = స్వర్గము.

భావము:

స్వర్గము నందు దేవేంద్రుడు నివసించునట్లు, సోమద కుమారుడైన బ్రహ్మదత్తుడు కాంపిల్యనగరమును అధిష్ఠించి అందులో విశేష ఐశ్వర్యములతో నివసించెను.

1-20-అనుష్టుప్.

స బుద్ధిం కృతవాన్ రాజా
 కుశనాభః సుధార్మికః ।
బ్రహ్మదత్తాయ కాకుత్స్థ!
 దాతుం కన్యాశతం తదా ॥

టీకా:

సః = ఆ; బుద్ధిం = ఆలోచనను; కృతవాన్ = చేసెను; రాజా = రాజైన; కుశనాభః = కుశనాభుడు; సుధార్మికః = సద్ధర్మపరాయణుడైన; బ్రహ్మదత్తాయ = బ్రహ్మదత్తుని కొఱకు; కాకుత్థ్స = రామా; దాతుం = ఇచ్చుటకు; కన్యా = కన్యలను; శతం = నూరుగురను; తదా = అప్పుడు.

భావము:

రామా! అప్పుడు ధర్మాత్ముడైన ఆ కుశనాభ మహారాజు తన నూర్గురు కుమార్తెలను బ్రహ్మదత్తునకు ఇయ్యవలెనని తలంచెను.

1-21-అనుష్టుప్.

తమాహూయ మహాతేజా
 బ్రహ్మదత్తం మహీపతిః ।
దదౌ కన్యాశతం రాజా
 సుప్రీతే నాంతరాత్మనా ॥

టీకా:

తమ్ = ఆ; ఆహుయ = పిలిచి; మహాతేజా = గొప్ప తేజోవంతుడైన; బ్రహ్మదత్తం = బ్రహ్మదత్తుని; మహీపతిః = రాజైన; దదౌ = ఇచ్చెను; కన్యాశతం = నూర్గురు కన్యలను; రాజా = రాజు; సుప్రీతేన = సంతోషముగ; అంతరాత్మనా = హృదయపూర్వకముగా.

భావము:

గొప్ప తేజోవంతుడైన కుశనాభ మహారాజు సంతోషభరిత హృదయముతో ఆ బ్రహ్మదత్తుని ఆహ్వానించి, అతనితో తన నూర్గురు కుమార్తెలకు వివాహము చేసెను.

1-22-అనుష్టుప్.

యథాక్రమం తతః పాణీన్
 జగ్రాహ రఘునందన! ।
బ్రహ్మదత్తో మహీపాలః
 తాసాం దేవపతిర్యథా ॥

టీకా:

యథాక్రమం = క్రమానుసారముగా; తతః = తరువాత; పాణీన్ = చేతులను; జగ్రాహ = పట్టుకొనెను; రఘునందన = రామా; బ్రహ్మదత్తః = బ్రహ్మదత్త; మహీపాలః = మహారాజు; తాసాం = వారి యొక్క; దేవపతిః యథా = దేవేంద్రుని వంటి.

భావము:

రామా! దేవేంద్రుని వంటి బ్రహ్మదత్త మహారాజు ఆ కన్యలను వారి వారి వయస్సు క్రమముగా పాణిగ్రహణము చేసెను.

1-23-అనుష్టుప్.

స్పృష్టమాత్రే తతః పాణౌ
 వికుబ్జా విగతజ్వరాః ।
యుక్తాః పరమయా లక్ష్మ్యా
 బభుః కన్యాశతం తదా ॥

టీకా:

స్పృష్ట = ముట్టుకొనినంత; మాత్రే = మాత్రమున; తతః = తరువాత; పాణౌ = చేతులను; వికుబ్జా = గూని తొలగిపోయిన వారై; విగత = తొలగిపోయిన; జ్వరాః = రోగము కలవారై; యుక్తాః = కూడినవారై; పరమయా = మిక్కిలి; లక్ష్మ్యా = శోభతో; బభుః = ప్రకాశించిరి; కన్యాః = కన్యలు; శతం = నూర్గురును; తదా = అప్పుడు.

భావము:

అతడు వారి చేతులను ముట్టుకొనుటతోనే, గూని పోయి, రోగము తగ్గిపోయి ఆ నూర్గురు కన్యలు మిక్కిలి శోభాయమానముగా వెలుగొందిరి.

1-24-అనుష్టుప్.

స దృష్ట్వా వాయునా ముక్తాః
 కుశనాభో మహీపతిః ।
బభూవ పరమప్రీతో
 హర్షం లేభే పునఃపునః ॥

టీకా:

సః = అది; దృష్ట్వా = చూసి; వాయునా = వాయువు చేత; ముక్తాః = విడువబడిన వారిని; కుశనాభః = కుశనాభుడు; మహీపతిః = రాజైన; బభూవ = అయ్యెను; పరమప్రీతః = చాల సంతోషించి; హర్షం = ఆనందమును; లేభే = పొందెను; పునః పునః = మరల మరల.

భావము:

ఆ కుశనాభ మహారాజు, తన నూర్గురు కుమార్తెల వాయుదోషము తొలగిపోవుట చూసి చాల సంతోషించెను. మరీమరీ ఆనందమును పొందెను.

1-25-అనుష్టుప్.

కృతోద్వాహం తు రాజానమ్
 బ్రహ్మదత్తం మహీపతిః ।
సదారం ప్రేషయామాస
 సోపాధ్యాయగణం తదా ॥

టీకా:

కృతః = చేసుకోబడిన; ఉద్వాహం = వివాహము కలవాడును; తు; రాజానం = రాజైన; బ్రహ్మదత్తం = బ్రహ్మదత్తుని; మహీపతిః = మహారాజు; స = కూడిఉన్నవాని; దారం = భార్యలతో; ప్రేషయామాస = పంపించెను; సః = సహిత; ఉపాధ్యాయ = ఋత్విక్కుల; గణం = సమూహము కలవాడును; తదా = అప్పుడు.

భావము:

అప్పుడు కుశనాభుడు, వివాహము చేసుకొనిన బ్రహ్మదత్త మహారాజును, అతని భార్యలతోను, ఋత్విక్కులతోను, అతని రాజ్యమునకు పంపించెను.

1-26-అనుష్టుప్.

సోమదాపి సుసంహృష్టా
 పుత్రస్య సదృశీం క్రియామ్ ।
యథాన్యాయం చ గంధర్వీ
 స్నుషాస్తాః ప్రత్యనందత ।
స్పృష్ట్వాస్పృష్ట్వా చ తాః కన్యాః
             కుశనాభం ప్రశస్య చ" ॥

టీకా:

సోమద = సోమద; అపి = కూడ; సుసంహృష్టా = చాల సంతసించి; పుత్రస్య = కుమారుని యొక్క; సదృశీం = యుక్తమైన; క్రియామ్ = క్రియను; యథా = తగిన; న్యాయం = విధముగా; చ; గంధర్వీ = గంధర్వ స్త్రీ; స్నుషాః = కోడళ్ళను; తాః = ఆ; ప్రత్యనందత = అభినందించెను; స్పృష్ట్వా స్పృష్ట్వా చ = మాటి మాటికి స్పృశించి; తాః = ఆ; కన్యాః = కన్యలను; కుశనాభం = కుశనాభుని; ప్రశస్య = ప్రశంసించి; చ.

భావము:

ఆ గంధర్వ స్త్రీ సోమద, ఆ కన్యల తండ్రి కుశనాభుని ప్రశంసించి, తన కొడుకు బ్రహ్మదత్తుడు చేసిన మంచి పనిని (ఆ కన్యల గూని తొలగించి వివాహమాడుటను) మెచ్చుకొని, నూర్గురు కోడళ్ళను ఒక్కొక్కరిని స్పృశించి, అభినందించెను."

1-27-గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
 త్రయస్త్రింశః సర్గః

టీకా:

ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; త్రయస్త్రింశః [33] = ముప్పైమూడవ; సర్గః = సర్గ.

భావము:

ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [33] ముప్పైమూడవ సర్గ సుసంపూర్ణము