వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

బాలకాండమ్ : ॥తృతీయః సర్గః॥ [3 - రామాయణ కథాసంగ్రహము]

  •  
  •  
  •  

1-1-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  



శ్రుత్వా వస్తు సమగ్రం తత్
 ధర్మార్థసహితం హితమ్।
వ్యక్తమన్వేషతే భూయో
 యద్వృత్తం తస్య ధీమతః ॥

టీకా:

  శ్రుత్వా = విని; వస్తు = (రామ కథ అను) వస్తువు; సమగ్రమ్ = పూర్తిగా; తత్ = ఆ; ధర్మ = ధర్మములు; అర్థః = ప్రయోజనములు; సంహితమ్ = కలది; హితమ్ = మేలుకలిగించునది; వ్యక్తమ్ = అర్థమగునట్లు; అన్వేషతే = శోధించెను; భూయః = మఱల; యద్వృత్తమ్ = ఆ వృత్తాంతమును; తస్య = అతని యొక్క; ధీమతః = బుద్ధిశాలి.

భావము:

  సమగ్రమూ, ధర్మార్థములతో కూడినది, మేళ్ళు కలిగించెడిది ఐన ఆ రామకథా వస్తువును విని, ఆ బుద్ధిశాలి యైన నారదుడు చెప్పిన ఆవృత్తాంతమంతటిని మఱల మఱల వ్యక్తమగునట్లు వాల్మీకి మహర్షి శోధించెను.

1-2-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఉపస్పృశ్యోదకం సమ్యక్
 మునిః స్థిత్వా కృతాంజలిః ।
ప్రాచీనాగ్రేషు దర్భేషు
 ధర్మేణాన్వేషతే గతిమ్ ॥

టీకా:

ఉపస్పృశ్య = ఆచమనము చేసి; ఉదకమ్ = నీటిని; సమ్యక్ = బాగుగా; మునిః = వాల్మీకి ముని; స్థిత్వా = కూర్చునియుండి; కృతాంజలిః = నమస్కారము చేయుచు; ప్రాచీన = తూర్పు; అగ్రేషు = వైపుగా కొసలు ఉండునట్లు; దర్భేషు = దర్భలపై; ధర్మేణా = తపోబలముచే; అన్వేషతే = వెదకెను; గతిమ్ = రామకథా రీతిని.

భావము:

తూర్పు దిశగా కొసలుండునట్లు పరచియున్న దర్భాసనముపై వాల్మీకి మహర్షి కూర్చుండి; ఆచమనము చేసి; నమస్కార ముద్ర ధరించి; తన దివ్య దృష్టితో రామకథను గూర్చి బాగుగా ఆలోచించెను.

1-3-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రామ లక్ష్మణ సీతాభిః
 రాజ్ఞా దశరథేన చ ।
సభార్యేణ సరాష్ట్రేణ
 యత్ప్రాప్తం తత్ర తత్త్వతః ॥

టీకా:

రామ = రాముడు; లక్ష్మణ = లక్ష్మణుడు; సీత = సీత; అభిః = ఇంకా; రాజ్ఞా = రాజైన; దశరథేన చ = దశరథుడు; చ; స = కూడి ఉన్న; భార్యేణ = భార్యలు కలవాడు; స = కూడియున్న; రాష్ట్రేణ = రాష్ట్ర ప్రజలు కలవాడు; యత్ = ఏదైతే; ప్రాప్తమ్ = పొందబడినదో; తత్ర = ఆ విషయమునందు; తత్త్వతః = యధార్థముగ.

భావము:

తపస్సంపన్నుడైన వాల్మీకి మహర్షి. రాముడు లక్ష్మణుడు సీత రాజు దశరథుడు వారి భార్యలు, రాష్ట్ర ప్రజలు ఏమేమి పొందిరో. యథార్థముగా తెలుసుకొన జాలెను.

1-4-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

హసితం భాషితం చైవ
 గతిర్యా యచ్చ చేష్టితమ్ ।
తత్సర్వం ధర్మవీర్యేణ
 యథావ త్సంప్రపశ్యతి ॥

టీకా:

హసితమ్ = నవ్వులను; భాషితమ్ = సంభాషణలను; చ; ఇవ = వంటివి; గతిః = వర్తనలను; యా = మఱియు; యచ్చ = వారి; చేష్టితమ్ = పనులను; తత్ = అవి; సర్వమ్ = అన్నియు; ధర్మ = ధర్మాచరణ యొక్క; వీర్యేణ = ప్రభావముచే; యథావత్ = యథార్థముగా; సంప్రపశ్యతి = చూసెను.

భావము:

వారి హాస్యాలు. సంభాషణలు. నడవడికలు తదితర విషయములను తన ధర్మాచరణ యందు నిష్ఠ యొక్క ప్రభావము వలన వాల్మీకి మహర్షి తెలుసుకొనెను.

1-5-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స్త్రీతృతీయేన చ తథా
 యత్ప్రాప్తం చరతా వనే ।
సత్యసంధేన రామేణ
 తత్సర్వం చాన్వవేక్షతమ్ ॥

టీకా:

స్త్రీ = భార్య; తృతీయేన = మూడవదిగా గల (తానొకటి భార్య రెండు మూడు లక్ష్మణుడు, సీతారామలక్ష్మణులలో మూడవ వాడు.); చ; తథా = అట్లే; యత్ = దేనిని; ప్రాప్తమ్ = పొందగలిగెనో; చరతా = సంచరించుచున్న; వనే = వనమునందు; సత్యసంధేన = సత్యమైన ప్రతిజ్ఞ గలవాడు; రామేణ = రామునిచేత; తత్ = అది; సర్వమ్ = అంతయు; చ = కూడ; అన్వవేక్షితమ్ = చూడబడెను.

భావము:

సత్యసంధుడైన రాముడు సీతాలక్ష్మణులు ముగ్గురు కలసి అడవిలో సంచరించుచున్నప్పుడు జరిగిన విషయము లన్నియు వాల్మీకి మహర్షి గ్రహించెను.

1-6-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తతః పశ్యతి ధర్మాత్మా
 తత్సర్వం యోగమాస్థితః ।
పురా యత్తత్ర నిర్వృత్తం
 పాణావామలకం యథా ॥

టీకా:

తతః = తరువాత; పశ్యతి = చూసెను; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడైన; తత్ = దానిని; సర్వ మ్ = దానినంతటిని; యోగమ్ = యోగమును; ఆస్థితః = పొందిన వాడై; పురా = పూర్వము; యత్ = ఏది; తత్ర = అక్కడ; నిర్వృత్తమ్ = జరిగినదో; పాణౌవా = అరచేతిలోని; అమలకమ్ = ఉసిరికాయ; యథా = వలె.

భావము:

వాల్మీకి మహర్షి యోగసిద్ధి పొందిన వాడు, ధర్మాత్ముడు. అట్టి మహర్షి సీతారామలక్ష్మణుల గురించి అక్కడ జరిగినదంతా, అరచేతిలోని ఉసిరిక వలె, ముంజేతి కంకణము వలె స్పష్టముగా దర్శించెను.

1-7-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తత్సర్వం తత్త్వతో దృష్ట్వా
 ధర్మేణ స మహాద్యుతిః ।
అభిరామస్య రామస్య
 చరితం కర్తుముద్యతః ॥

టీకా:

తత్ = అది; సర్వమ్ = అంతయు; తత్త్వతః = యథాతథముగా; దృష్ట్వా = చూసి; ధర్మేణ = ధర్మానుష్టానబలముచే {ధర్మము- శ్రుతి స్తృత్యాది కృత్యము, ఇది దశ విధము, శ్లో. ధృతిః క్షమా దయోఽస్తేయం। శౌచ మింద్రియనిగ్రహః। ధీర్విద్యా, సత్య మక్రోధో। దశకం ధర్మ లక్షణమ్॥, వావిళ్ళ నిఘంటువు}; సః = అతను; మహాద్యుతిః = గొప్ప తేజోవంతుడు; అభిరామస్య = లోకాభిరాముడైన; రామస్య = రాముని యొక్క; చరితమ్ = చరిత్రను; కర్తుమ్ = రచించుటకు; ఉద్యతః = పూనుకొనెను.

భావము:

వాల్మీకి మహర్షి సీతారామలక్ష్మణుల ఆయా జీవిత విశేషములు సర్వం తన ధర్మానుష్టాన బలముతో దర్శించెను. పిమ్మట, లోకాభిరాముడైన శ్రీరాముని చరితమును రచించుటకు పూనుకొనెను.
*గమనిక :-   ధర్మము- శ్రుతి స్తృత్యాది కృత్యము, ఇది దశ విధము, శ్లో. ధృతిః క్షమా దయోఽస్తేయం। శౌచ మింద్రియనిగ్రహః। ధీర్విద్యా, సత్య మక్రోధో। దశకం ధర్మ లక్షణమ్॥, వావిళ్ళ నిఘంటువు

1-8-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కామార్థగుణసంయుక్తం
 ధర్మార్థగుణవిస్తరమ్ ।
సముద్రమివ రత్నాఢ్యం
 సర్వశ్రుతి మనోహరమ్ ॥

టీకా:

కామ = కామము; అర్థ = సంపద; గుణ = లక్షణములతో / పురుషార్థములతో; సంయుక్తమ్ = కూడుకుని యున్నది; ధర్మః = ధర్మమే; అర్థ = ప్రయోజనముగా గల; గుణః = గుణములను; విస్తరమ్ = విస్తారముగా గలిగినది; సముద్రమ్ = సముద్రము; ఇవ = వలె; రత్న = రత్నములతో / మిక్కిలి విలువైన సమాచారములతో; ఆఢ్యమ్ = నిండినది; సర్వ = సమస్తము; శ్రుతి = వీనులకు / వేదసారముతో; మనోహరమ్ = మనోజ్ఞమైనది.

భావము:

తాత్పర్యము:- పురుషార్థములు ధర్మాకామ మొక్షములు. అందు ధర్మమే ప్రయోజనముగా గల గుణముల గురించి సమృద్ధిగా కలది, కామార్థములకు సంబంధించిన లక్షణములు కలది, ఎవరికైనను వినుటకు ఇంపైనది, సకల వేద సారమైనది, రత్నాకరమైన సముద్రము వలె మిక్కిలి విలువైన సమాచారాలు సమృద్ధిగా కలది ఐన గ్రంథము రచించుటకు వాల్మీకి మహర్షి పూనుకొనెను.
*గమనిక :-   ధర్మము- శ్రుతి స్తృత్యాది కృత్యము, ఇది దశ విధము, శ్లో. ధృతిః క్షమా దయోఽస్తేయం। శౌచ మింద్రియనిగ్రహః। ధీర్విద్యా, సత్య మక్రోధో। దశకం ధర్మ లక్షణమ్॥, వావిళ్ళ నిఘంటువు

1-9-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స యథా కథితం పూర్వం
 నారదేన మహర్షిణా ।
రఘువంశస్య చరితం
 చకార భగవానృషిః ॥

టీకా:

సః = ఆయనకు; యథా = ఏవిధముగా; కథితమ్ = చెప్పబడినదో; పూర్వమ్ = పూర్వము; నారదేన = నారదుడను; మహర్షిణా = మహర్షి చేత; రఘువంశః = రఘువంశజుడైన రాముని; అస్య = యొక్క; చరితమ్ = చరిత్రను; చకార = రచించెను; భగవాన్ = భగవత్సమానుడైన; ఋషిః = వాల్మీకి మహాఋషి.

భావము:

భగవత్సమానుడైన వాల్మీకి మహర్షి, నారద మహర్షి తెలిపిన విధముగ ఆ రఘురాముని వృత్తాంతము సర్వం రచించెను.

1-10-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

జన్మ రామస్య సుమహత్
 వీర్యం సర్వానుకూలతామ్ ।
లోకస్య ప్రియతాం క్షాంతిం
 సౌమ్యతాం సత్యశీలతామ్ ॥

టీకా:

జన్మ = జననమును; రామస్య = రాముని యొక్క; సుమహత్ = శ్రేష్ఠమైన; వీర్యమ్ = పరాక్రమమును; సర్వ = సర్వులకూ; అనుకూలతామ్ = అనుకూలముగా ఉండుటను; లోక = లోకమునకు; అస్య; ప్రియతామ్ = ప్రియమైనట్లు ఉండుటను; క్షాంతిమ్ = క్షమను; సౌమ్యతామ్ = ఔదార్యమును; సత్యశీలతామ్ = సత్య గుణమును.

భావము:

రాముని జన్మ వృత్తాంతమును, పరాక్రమమును, అందరికిని సానుకూలముగాను ప్రియమైనవానిగా ఉండుటను, క్షమాగుణమును, ఔదార్యమును, సత్యశీలతను వాల్మీకి మహర్షి వర్ణించెను.

1-11-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

నానా చిత్రకథాశ్చాన్యాః
 విశ్వామిత్ర సమాగమే ।
జానక్యాశ్చ వివాహం చ
 ధనుషశ్చ విభేదనమ్ ॥

టీకా:

నానా = అనేకమైన; చిత్ర = విచిత్రమైన; కథాః = కథలను; చ; అన్యః = తుల్య , సర్వశబ్దసంబోధిని; విశ్వామిత్ర = విశ్వామిత్రుని; సమాగమే = కలియుట; జానక్యాః = సీతాదేవితో; వివాహమ్ = కల్యాణమును; చ = ఇంకా; ధనుషః = శివ ధనుస్సును; చ; విభేదనమ్ = విరుచుటను.

భావము:

రామలక్ష్మణులు విశ్వామిత్రునితో కలియుట, రాముడు శివధనస్సును విరచుట, సీతారాముల కల్యాణము వంటి అనేక విచిత్రమైన సంఘటనలను వాల్మీకి వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- ధనుస్- నాలుగు మూరలు కొలది గల విల్లు, బాణమునకు విల్లము (ఆవాసము, ఆధారము, ఆలవాలము)

1-12-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రామరామ వివాదం చ
 గుణాన్ దాశరథేస్తథా ।
తథాఽ భిషేకం రామస్య
 కైకేయ్యా దుష్టభావతామ్ ॥

టీకా:

రామ = పరశురామునికి; రామ = దశరథరామునికి; వివాదం = జరిగిన వివాదమును; చ; గుణాన్ = గుణములను; దాశరథేః = దశరథరాముని యొక్క; తథా = మరియు; అభిషేకమ్ = పట్టాభిషేకము; రామ = రాముని; అస్య = యొక్క; కైకేయ్యాః = కైకేయి యొక్క; దుష్టభావతామ్ = దుష్టచింతన.

భావము:

పరశురామునికి దశరథరామునితో జరిగిన వివాదమును, రాముని యొక్క సుగుణములను, రాముని యువరాజ పట్టాభిషేక ప్రయత్నమును, కైకేయి దుష్టచింతనను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- ధనుస్- నాలుగు మూరలు కొలది గల విల్లు, బాణమునకు విల్లము (ఆవాసము, ఆధారము, ఆలవాలము)

1-13-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

విఘాతం చాభిషేకస్య
 రాఘవస్య వివాసనమ్ ।
రాజ్ఞః శోకవిలాపం చ
 పరలోకస్య చాశ్రయమ్ ॥

టీకా:

విఘాతమ్ = ఆటంకమును; చ; అభిషేకః = యువరాజ పట్టాభిషేకము; అస్య = యొక్క; రాఘవ = రాముని; అస్య = యొక్క; వివాసనమ్ = అరణ్యమునకు పంపుట; రాజ్ఞః = రాజు యొక్క; శోక = దుఃఖముతో; విలాపమ్ = విలపించుటను; పరలోక = స్వర్గలోకము; అస్య = యొక్క; చ; ఆశ్రయమ్ = ఆశ్రయించుటను.

భావము:

రాముని యువరాజపట్టాభిషేకమునకు కలిగిన ఆటంకమును; సీతారామలక్ష్మణులు అడవికి చనుటను; దశరథుని శోక విలాపమును; అనంతరము దశరథుడు స్వర్గస్తుడగుటను వాల్మీకి వర్ణించెను.

1-14-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ప్రకృతీనాం విషాదం చ
 ప్రకృతీనాం విసర్జనమ్ ।
నిషాదాధిప సంవాదం
 సూతోపావర్తనం తథా ॥

టీకా:

ప్రకృతీనామ్ = సప్తప్రకృతులకు, {రాజుకు సప్తప్రకృతులు - స్వామి, అమాత్యుఁడు, సుహృత్తు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము); విషాదమ్ = పరితపించుటను; ప్రకృతీనాం = సప్తప్రకృతులనూ; విసర్జనమ్ = వదిలి వెళ్ళుటను; నిషాదాధిప = నిషధ ప్రభువు గుహునితో; సంవాదమ్ = జరిగిన సంభాషణమును; సూతః = సారథి; ఉపావర్తనమ్ = మరలి వచ్చుటను.

భావము:

సీతా లక్ష్మణ సమేతుడై రాముడు అడవికి వెళ్ళుట చూసి మంత్రులు, బంధుమిత్రులు, కోశాధికారి, సైన్యం, అయోధ్యావాసులు అందరూ దుఃఖించుటను, రాముడు వారిని వదిలి వెళ్ళుటను. గుహునితో రాముని సంభాషణమును, రథసారథి సీతారామ లక్ష్మణులను అడవిలో విడచి మరలి వెళ్ళుటను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- ప్రకృతులు- రాజ్యమునకు సప్త ప్రకృతులు స్వామ్యాది - స్వామి, అమాత్యుఁడు, సుహృత్తు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము

1-15-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

గంగాయాశ్చాపి సంతారం
 భరద్వాజస్య దర్శనమ్ ।
భరద్వా జాభ్యనుజ్ఞానాత్
 చిత్రకూటస్య దర్శనమ్ ॥

టీకా:

గంగాయాః = గంగానదిని; చ; అపి = కూడా; సంతారమ్ = దాటుటను; భరద్వాజ = భరద్వాజ మహామునిని; అస్య; దర్శనమ్ = దర్శించుటను; భరద్వాజ = భరద్వాజునియొక్క; అభ్యనుజ్ఞానాత్ = ఆజ్ఞవలన; చిత్రకూటస్య = చిత్రకూట పర్వతము యొక్క; దర్శనమ్ = దర్శనమును.

భావము:

సీతారామలక్ష్మణులు గంగానదిని దాటుటను, భరద్వాజ మహర్షిని సందర్శించుటను, భరద్వాజుని ఆజ్ఞతో చిత్రకూట పర్వతమును చూచుటను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- ప్రకృతులు- రాజ్యమునకు సప్త ప్రకృతులు స్వామ్యాది - స్వామి, అమాత్యుఁడు, సుహృత్తు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము

1-16-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వాస్తుకర్మ నివేశం చ
 భరతాగమనం తథా ।
ప్రసాదనం చ రామస్య
 పితుశ్చ సలిలక్రియామ్ ॥

టీకా:

వాస్తుకర్మ = పర్ణశాల నిర్మాణమును; నివేశం = నివసించుటను; చ; భరతాగమనం = భరతుడు యేతెంచుటను; తథా = అలాగే; ప్రసాదనం = ప్రసన్నము చేసుకొనుటను; చ; రామః = రాముని; అస్య = యొక్క; పితుః = తండ్రి; చ = కి; సలిలక్రియామ్ = తర్పణము లిచ్చుటను.

భావము:

సీతారామలక్ష్మణులు అడవిలో పర్ణశాల నిర్మాణము చేసుకొనుటను, అందు నివసించుటను, భరతుడు వచ్చి రాముని ప్రసన్నము చేసుకొనుటను, రామలక్ష్మణులు దశరథునికి పితృతర్పణము చేయుటను వర్ణించెను.

1-17-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

పాదుకాగ్ర్యాభిషేకం చ
 నందిగ్రామ నివాసనమ్ ।
దండకారణ్య గమనమ్
 విరాధస్య వధం తథా ॥

టీకా:

పాదుక = పాదుకలు; అగ్రః = శ్రేష్ఠములైనవానికి; అభిషేకం = పట్టాభిషేకము చేయుటను; చ; నందిగ్రామ = నందిగ్రామములో; నివాసనమ్ = నివాసమును; దండకారణ్య = దండకారణ్యమునకు; గమనమ్ = వెళ్ళుటను; ; విరాధ = విరాధుని; అస్య = యొక్క; వధం తథా = సంహరించుటను; తథా = మున్నగునవి.

భావము:

భరతుడు రామపాదుకులకు పట్టాభిషేకము చేయుటను నందిగ్రామములో నివసించుటను, సీతారామలక్ష్మణులు దండకారణ్యమునకు వెడలుట, అక్కడ విరాధుని వధించుటను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- దండకారణ్యము- దక్షిణ భారతంలో ఒకప్పుడు మహారణ్యం. రామాయణంలో ప్రాముఖ్యం వహించిన ప్రదేశం. వింధ్యకు దక్షిణమున తూర్పు దక్షిణ నడుమ ప్రదేశము మఱియు గంగా కృష్ణానదుల పరివాహక ప్రదేశము నందు గల అటవీ ప్రాంతము. ఇక్ష్వాకు పుత్రుఁడు అగు దండుఁడు అసురకృత్యములచే జననిందితుఁడు అగుటవలన తండ్రిచే వింధ్యశైలమునకు పంపఁబడి అందు మధుమంతము అను పట్టణము ఒకటి నిర్మాణము చేసికొని అసురులతో కలిసి అసురగురువైన శుక్రాచార్యులకు శిష్యుఁడు అయి ఆపురమును ఏలుచు ఉండెను. ఒకనాడు అతఁడు శుక్రాచార్యుని ఆశ్రమమునకు పోయి అచట తపము ఆచరించుచు ఉన్న అతని పెద్దకొమార్తె అగు అరజ అను దానిని కని మోహించి అది అయుక్తము అని ఆమె ఎంత చెప్పినను వినక బలాత్కారముగా ఆమెను కూడి వెడలిపోయెను. పిదప దానివిని శుక్రుఁడు మిగుల ఆగ్రహించి ఆదండుఁడు సపరివారముగ నేలపాలు అగునట్లును, ఆ మధుమంతముచుట్టు ఏఁడుదినములు మట్టి వాన కురియునట్లును జనశూన్యము అగునట్లును శాపము ఇచ్చెను. జనస్థానము.

1-18-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

దర్శనం శరభంగస్య
 సుతీక్ష్ణే నాభిసంగమమ్ ।
అనసూయాసహాస్యాం చ
 అంగరాగస్య చార్పణమ్ ॥

టీకా:

దర్శనం = దర్శనం; శరభంగ = శరభంగ మహర్షిని; అస్య; సుతీక్ష్ణేన = సుతీక్ష్ణ మహర్షిని; సమాగమమ్ = కలుసుకొనుటను; అనసూయా = అనసూయదేవితో; సహాస్యామ్ = సంభాషణ; అపి = ఇంకా; అంగరాగమ్ = ఒంటికి పూసుకొను లేపనము; అస్య; అర్పణం = ఇచ్చుటను; చ.

భావము:

సీతారామలక్ష్మణులు శరభంగ మహర్షిని; సుతీక్ష్ణ మహర్షిని కలుసుకొనుట; అత్రిమహాముని భార్య ఐన అనసూయతో సీత సంభాషించుట; ఒంటికి పూసుకొను లేపనమును అనసూయ సీతకు ఇచ్చుటను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- శరభంగమహర్షి- దండకారణ్యమున, జాహ్నవీ నదీతీరమున ఆశ్రమము కట్టుకుని ఉండిన ఋషి. దేవతలు స్వర్గమునకు పిలువగా రాముడు తన ఆశ్రమమునకు రాగా దర్శనం చేసుకొనెను. పిమ్మటనే స్వర్గస్థుడు ఆయెను. పురాణనామచంద్రిక

1-19-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అగస్త్యదర్శనం చైవ
 జటాయో రభిసంగమమ్ ।
పంచవట్యాశ్చ గమనం
 శూర్పణఖ్యాశ్చ దర్శనం
శూర్పణఖ్యాచ సంవాదమ్ ।
 విరూపకరణం తథా ॥

టీకా:

అగస్త్య = అగస్త్య మహామునిన; దర్శనం = దర్శించుటను; చైవ = ఇంకనూ; జటాయోః = జటాయువును; అభిసంగమమ్ = కలయుటను; పంచవటాః = పంచవటికి; చ; గమనమ్ = వెళ్ళుటను; శూర్పణఖ్యాః = శూర్పణఖ అను పేరు గలామెను; చ; దర్శనమ్ = చూచుటను; శూర్పణఖ్యాః = శూర్పణఖ అను పేరు గలామెను; చ; సంవాదమ్ = మాట్లాడుట; విరూప = విరూపిణిగా; కరణం = చేయుటను; తథా = మున్నగునవి.

భావము:

అగస్త్య మహామునిని దర్శించుటను, జటాయువును కలయుటను, పంచవటికి వెళ్ళుటను, శూర్పణఖను చూచుటను, శూర్పణఖతో సంవాదము, ఆమెను విరూపిణిగా చేయుటను మున్నగునవి.
*గమనిక:-  *- 1) అగ్సస్త్య మహర్షి- పులస్త్యునికి హవిర్భుక్కుల పుత్రుడు. పోతెభా 4-26-వ., వింద్యపర్వతము మితిమీరి ఎదుగుతుండెను. అంత వాని గురువు దక్షిణానికి వాని దాటి పోవుటకు ఒదిగెను. వాతాపి ఇల్వలుల నశింపజేసెను. నహుషుడు ఇంద్రపదవి పొంది గర్వించగా ఊసరవెల్లి కమ్మని శపించెను. శ్రీకృష్ణ స్పర్శతో శాప విముక్తి అని అనుగ్రహించెను. 2) వినతాకశ్యపుల కొడుకైన అనూరునికి భార్య శ్యని యందు సంపాతి, జటాయువు పుట్టిరి. సీతను ఎత్తుకుపోవు రావణుని ఎదిరించి అతనిచే వధింపబడి క్రింద పడెను. శ్రీరామునికి సీతను రావణుడు దక్షిణానికి కొనిపోయెనని చెప్పి కొన ప్రాణమునుకూడ విడిచెను.

1-20-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వధం ఖరత్రిశిరసోః
 ఉత్థానం రావణస్య చ ।
మారీచస్య వధం చైవ
 వైదేహ్యా హరణం తథా ॥

టీకా:

వధమ్ = వధించుటను; ఖర = ఖరుడు; త్రిశిరసోః = త్రిశిరస్కులను; ఉత్థానమ్ = ప్రయత్న ప్రారంభమును; రావణ = రావణుని; అస్య = యొక్క; మారీచ = మారీచుని; అస్య = యొక్క; వధం = వధించుటను; చ; ఇవ = వంటివి; చ; వైదేహ్యః = వైదేహిని; హరణం = అపహరించుటను; తథా = మున్నగునవి.

భావము:

ఖర; త్రిశిరస్కులు అను రాక్షసులను రాముడు వధించుటను, రామునికి అపకారము చేయుటకు రావణుని ప్రయత్నమును, రాముడు మారీచుని వధించుటను, సీతాపహరణమును వర్ణించెను.

1-21-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రాఘవస్య విలాపం చ
 గృధ్రరాజనిబర్హణమ్ ।
కబంధదర్శనం చాపి
 పంపాయాశ్చాపి దర్శనమ్ ॥

టీకా:

రాఘవ = రాముడు; అస్య = యొక్క; విలాపమ్ = రాముడు విలపించుటను; గృధ్రరాజ = జటాయువును; నిబర్హణమ్ = సంహరించుటను; కబంధ = కబంధుని; దర్శనం = చూచుటను; చ; ఇవ = మొదలగునవి; పంపాయాః = పంపానదిని; చ; అపి = ఇంకా; పంపాయాః దర్శనమ్ = చూచుటను.

భావము:

జటాయు సంహరమును, రాముడు దుఃఖపడుటను, రాముడు కబంధుని చూచుటను, పంపానదిని చేరుటను వర్ణించెను.

1-22-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శబర్యా దర్శనం చైవ
 ఫలమూలాశనం తథా।
ప్రలాపం చైవ పంపాయం
 హనూమద్దర్శనం తథా॥

టీకా:

శబర్యః = శబరిని; దర్శనమ్ = దర్శించుటను; చ; ఇవ = ఇంకా; ఫల = పండ్లు; మూల = దుంపలు; అశనం = తినుట; ప్రలాపం = ఆక్రందించుట; పంపాయాం = పంపవద్ద; హనుమత్ = హనుమంతుని; దర్శనం = చూచుటను; తథా = మఱియును.

భావము:

శబరీ దర్శనము, పండ్లు దుంపలు తినుటను, పంపమవద్ద ఆక్రందించుట మరియు హనుమంతుని చూచుటను కూడ వివరించెను.

1-23-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఋశ్యమూకస్య గమనం
 సుగ్రీవేణ సమాగమమ్ ।
ప్రత్యయోత్పాదనం సఖ్యం
 వాలిసుగ్రీవ విగ్రహమ్ ॥

టీకా:

ఋశ్యమూక = ఋశ్యమూక పర్వతము; అస్య = కొఱకు; గమనమ్ = వెళ్ళుటను; సుగ్రీవేణ = సుగ్రీవునితో; సమాగమమ్ = కలుసుకొనుటను; ప్రత్యయః = తన శక్తిపై నమ్మకము; ఉత్పాదనమ్ = కలిగించుటను; సఖ్యమ్ = స్నేహమును; వాలిసుగ్రీవ విగ్రహమ్ = వాలిసుగ్రీవుల యుద్ధమును; వాలి = వాలి; సుగ్రీవ = సుగ్రీవుల; విగ్రహమ్ = యుద్ధమును.

భావము:

సీతారామలక్ష్మణులు పంపాసరోవర తీరమందున్న ఋశ్యమూక పర్వతమునకు వెళ్ళుటను, అక్కడ సుగ్రీవుని కలియుట, రాముడు అతనికి తనయందు నమ్మకము కలిగించుటను, అతనితో స్నేహము చేయుటను, వాలీ సుగ్రీవుల యుద్ధమును వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- ఋశ్యమూకము- ఋశ్యల (మనుబోతు అను లేళ్ళ) పర్వతము.

1-24-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వాలిప్రమథనం చైవ
 సుగ్రీవ ప్రతిపాదనమ్ ।
తారావిలాపం సమయం
 వర్షరాత్ర నివాసనమ్ ॥

టీకా:

వాలి = వాలిని; ప్రమథనం = వధించుటను; చ; ఇవ = ఇంకా; సుగ్రీవ = సుగ్రీవునకు; ప్రతిపాదనమ్ = రాజ్యము ఇచ్చుటను; తారా = తార యొక్క; విలాపమ్ = దుఃఖము; సమయమ్ = ఒప్పందము; వర్ష = వర్షారాలపు; రాత్ర = రాత్రులలో; నివాసనమ్ = నివాసమును.

భావము:

రాముడు వాలిని వధించుటను, సుగ్రీవుని రాజును చేయుటను, తారా విలాపమును, రామసుగ్రీవుల ఒప్పందము, వర్షాకాలపు రాత్రుల యందు రామలక్ష్మణుల నివాసమును వాల్మీకి వర్ణించెను.

1-25-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కోపం రాఘవసింహస్య
 బలానా ముపసంగ్రహమ్ ।
దిశః ప్రస్థాపనం చైవ
 పృథివ్యాశ్చ నివేదనమ్ ॥

టీకా:

కోపమ్ = కోపమును; రాఘవసింహ = రఘువంశమునకు సింహము వంటి వాడైన రాముని; అస్య = యొక్క; బలానామ్ = వానర సైన్యమును; ఉపసంగ్రహమ్ = సమకూర్చుటను; దిశః = నలు దిక్కులకు; ప్రస్థాపనమ్ చ; ఇవ = ఇంకా; పృథివ్యాః = భూమి; చ = యొక్క; నివేదనమ్ = వివరించుటను.

భావము:

సుగ్రీవుడు ఆలస్యము చేయుటచే రఘురామునకు వచ్చిన కోపమును, సుగ్రీవుడు వానరసేనలను పిలిచుట, నలు దిక్కులకు వెళ్ళు డని ఆజ్ఞాపించుట, భూమిపై నలు దిశల నున్న వివిధ ప్రదేశములను వానరసేనకు సుగ్రీవుడు వివరించుటను వాల్మీకి వర్ణించెను.

1-26-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అంగులీయకదానం చ
 ఋక్షస్య బిలదర్శనమ్ ।
ప్రాయోపవేశనం చాపి
 సంపాతేశ్చాపి దర్శనమ్ ॥

టీకా:

అంగులీయక = ఉంగరమును; దానం = ఇచ్చుటను; చ; ఋక్ష = ఋక్షుని; అస్యృ = యొక్క; బిల = బిలమును; దర్శనమ్ = చూచుటను; ప్రాయోపవేశనమ్ = ఆత్మత్యాగమునకు సిద్ధపడుటను; చ; అపి = మఱియు; సంపాతేః = సంపాతిని; చ; అపి = కూడా; దర్శనమ్ = చూచుటను.

భావము:

రాముడు హనుమంతునికి తన ఉంగరమును ఇచ్చుటను, వానరులు ఋక్షగుహను చూచుటను, సీత కనపడక పోవుటచే వానరులు ఆత్మార్పణమునకు సిద్ధపడుటను, సంపాతి అను పక్షిని వానరులు దర్శించుటను వర్ణించెను.

1-27-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

పర్వతారోహణం చైవ
 సాగరస్య చ లంఘనమ్ ।
సముద్ర వచనాచ్చైవ
 మైనాకస్య చ దర్శనమ్ ॥

టీకా:

పర్వత = పర్వతము మహేంద్రగిరిని; ఆరోహణం = అధిరోహించుటను; చైవ = అలాగే; సాగరస్య = సముద్రమును; చ; లంఘనమ్ = దాటుటను; సముద్ర = సముద్రుని; వచనాత్ = మాటలు; చ; ఇవ = వలన; మైనాక = మైనాక; అస్య = అను; చ; దర్శనమ్ = దర్శనమును.

భావము:

ఆంజనేయస్వామి మహేంద్రగిరిని అధిరోహించి సముద్రమును దాటుటను, సముద్రుని మాటను మన్నించి సముద్రము మధ్యనుంచి పైకి వచ్చు మైనాక పర్వతమును హనుమంతుడు చూచుటను వర్ణించెను.

1-28-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రాక్షసీతర్జనం చైవ
 చ్ఛాయాగ్రాహస్య దర్శనమ్ ।
సింహికాయాశ్చ నిధనం
 లంకా మలయ దర్శనమ్॥

టీకా:

రాక్షసీ = రాక్షసి ఛాయాగ్రాహి యొక్క; తర్జనం = బెదిరించుట; చ = చ; ఇవ = అలాగే; చ్ఛాయాగ్రాహస్య = ఛాయాగ్రాహి అను నీడనుపట్టిలాక్కొను రాక్షసి; దర్శనమ్ = చూచుటను; సింహికాయాః = సింహిక యొక్క; చ; నిధనమ్ = మరణమును; లంకా = లంకలోని; మలయ = మలయ పర్వతమును; దర్శనమ్ = చూచుటను.

భావము:

సాగర లంఘనం చేస్తున్న హనుమను ఛాయాగ్రాహి అను రాక్షసి బెదిరించుటను, ఆ ఛాయాగ్రాహి చూచుటను, సింహిక మరణమును, లంకలోని మలయపర్వతమును హనుమంతుడు చూచుటను వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- సింహిక - హిరణ్యకశిపుని కూతురు, కుమారుడు స్వర్భాను, ఇతను దొంగతనంగా అమృతం తాగుతుంటే విష్ణువు చక్రంతో తల నరికాడు ఆ రెండు ముక్కలు రాహువు కేతువులుగా గ్రహాలు అయ్యారు, నీడను బట్టే ఆ సింహికను హనుమంతుడు సంహరించాడు.

1-29-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రాత్రౌ లంకాప్రవేశం చ
 ఏకస్య చ విచింతనమ్।
దర్శనం రావణస్యాపి
 పుష్పకస్య చ దర్శనమ్ ॥

టీకా:

రాత్రౌ = రాత్రివేళ; లంకా = లంక లోనికి; ప్రవేశం = ప్రవేశించుటను; చ; ఏకస్యా = ఒంటరిగా; చ; విచింతనమ్ = ఆలోచన చేయుటను; దర్శనం = చూచుట; రావణ = రావణుని; అస్య = యొక్క; అపి = మఱియును; పుష్పకస్య = పుష్పక విమానమును; చ; దర్శనమ్ = చూచుటను.

భావము:

ఆంజనేయస్వామి రాత్రి వేళ లంక లోనికి ప్రవేశించుటను; ఒంటరిగా ఆలోచించుకొనుటను; రావణుని మఱియు అతని పుష్పక విమానమును చూచుటను వాల్మీకి మహర్షి వర్ణించెను.

1-30-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఆపానభూమిగమనమ్
 అవరోధస్య దర్శనమ్।
అశోకవనికాయానం
 సీతాయాశ్చపి దర్శనమ్॥

టీకా:

ఆపానభూమి = పానశాలకు; గమనమ్ = వెళ్ళుటను; అవరోధ = అంతఃపురము; అస్య = యొక్క; దర్శనమ్ = చూచుటను; అశోక = అశోక అను; వనికా = వనమునకు; యానమ్ = వెళ్ళుటను; సీతాయాః = సీతాదేవిని; చ; అపి = అలాగే; దర్శనమ్ = దర్శించుటను.

భావము:

పానశాలను అంతఃపురమును చూచుటను, అశోక వనము లోనికి హనుమంతుడు ప్రవేశించి సీతాదేవిని దర్శించుటను మహర్షి వర్ణించెను.

1-31-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అభిజ్ఞానప్రదానం చ
 రావణస్య చ దర్శనమ్।
రాక్షసీతర్జనం చైవ
 త్రిజటాస్వప్నదర్శనమ్ ॥

టీకా:

అభిజ్ఞానః = ఆనమాలు ఉంగరమును; ప్రదానం = ఇచ్చుటను; చ; రావణస్య = రావణుని యొక్క; చ; దర్శనమ్ = చూచుటను; రాక్షసీ = రాక్షస స్త్రీల; తర్జనం = హెచ్చరికలను; చ; ఏవ = అలాగ; త్రిజటా = త్రిజట యొక్క; స్వప్న దర్శనమ్ = స్వప్నమును.

భావము:

రాముని గుర్తు ఐన ఉంగరమును సీతకు ఇచ్చుటను; తరువాత రావణుని చూచుటను; రాక్షస స్త్రీలు సీతను హెచ్చరించుటను; త్రిజట తను చూసిన స్వప్న వృత్తాంతమును సీతాదేవికి వివరించుటను కూడ వాల్మీకి వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- త్రిజట- విభీషణుని కూతురు. అశోకవనమున సీతకు కాపలాగా ఉన్న రాక్షసలో ఒకతె.

1-32-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

మణిప్రదానం సీతాయాః
 వృక్షభంగం తథైవ చ।
రాక్షసీవిద్రవం చైవ
 కింకరాణాం నిబర్హణమ్ ॥

టీకా:

మణి = చూడామణిని; ప్రదానమ్ = ఇచ్చుటను; సీతాయాః = సీతాదేవి యొక్క; వృక్ష = అశోకవనంలోని వృక్షములను; భంగమ్ = ధ్వంసమొనర్చుటను; రాక్షసీ = రాక్షస స్త్రీలు; విద్రవం = పారిపోవుటను; చ; ఇవ = అలాగే; కింకరాణామ్ = భటులను; నిబర్హణమ్ = సంహరించుటను.

భావము:

సీత తన చూడామణిని హనుమంతునికి ఇచ్చుటను, హనుమంతుడు అశోక వనములోని వృక్షములను ధ్వంసము చేయుటను, రాక్షస స్త్రీలు భయపడి పారిపోవుటను, రావణుని భటులను హనుమంతుడు సంహరించుటను వర్ణించెను.

1-33-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

గ్రహణం వాయుసూనోశ్చ
 లంకాదా హాభిగర్జనమ్ ।
ప్రతిప్లవన మేవాథ
 మధూనాం హరణం తథా ॥

టీకా:

గ్రహణం = పట్టుబడుటను; వాయుసూనః = వాయుపుత్రుడైన హనుమంతుడు; చ; లంకా = లంకను; దాహ = కాల్చుచు; అభి = గట్టిగా; గర్జనమ్ = గర్జించుటను; ప్రతిప్లవనమ్ = తిరిగి సముద్రమును దాటుటను; ఏవ = అలాగే; అథ = తరువాత; మధూనామ్ = మథువనంలో తేనెలను; హరణమ్ = త్రాగుటను; తథా = మున్నగునవి.

భావము:

ఇంద్రజిత్తు ప్రయోగించిన బ్రహ్మాస్త్రమునకు వాయుపుత్రుడైన హనుమంతుడు పట్టుబడుటను, తరువాత లంకను కాల్చుచు గర్జన చేయుటను, హనుమంతుడు తిరిగి సముద్రమును దాటి వెనుకకు వచ్చుటను, వానురులందరును సంతోషముగా మధువనంలో తేనెలను త్రాగుటను వర్ణించెను.

1-34-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రాఘవాశ్వాసనం చైవ
 మణినిర్యాతనం తథా ।
సంగమం చ సముద్రేణ
 నలసేతోశ్చ బంధనమ్ ॥

టీకా:

రాఘవ = రఘురాముని; ఆశ్వాసనమ్ = స్వాంతన పరచుటను; చ; ఇవ = అలాగే; మణి = చూడామణిని; నిర్యాతనమ్ = అప్పగించుటను; సంగమం = చేరుకొనుటను; చ; సముద్రేణ = సముద్రతీరమునకు; నల = నలునిచే; సేతుః = వంతెన, కట్ట; చ; బంధనం = కట్టబడుటను.

భావము:

హనుమంతుడు రామునికి సీత జాడ తెలిపి ఓదార్చుటను, సీత ఇచ్చిన చూడామణిని రామునికి అప్పగించుటను, రామలక్ష్మణులు సముద్రమును చేరుటను, నలుడు సేతువును నిర్మించుటను వాల్మీకి వర్ణించెను.

1-35-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ప్రతారం చ సముద్రస్య
 రాత్రౌ లంకావరోధనమ్।
విభీషణేన సంసర్గం
 వధోపాయ నివేదనమ్ ॥

టీకా:

ప్రతారం = దాటుటును; చ; సముద్రస్య = సముద్రమును; రాత్రౌ = రాత్రి వేళ; లంకా = లంకను; అవరోధనమ్ = ముట్టడించుటను; విభీషణేన = విభీషణునిచే; సంసర్గమ్ = కూడుట; వధ = వధించు; ఉపాయ = ఉపాయమును; నివేదనమ్ = తెలుపుటను.

భావము:

రామసేతువు పైనుండి వానర సైన్యముతో సహా అందరు సముద్రమును దాటుటను, రాత్రివేళ లంకను ముట్టడించుటను, విభీషణు రామునితో కూడుటను, రావణుని వధించు ఉపాయము రామునికి నివేదించుటను వాల్మీకి వర్ణించెను.

1-36-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కుమ్భకర్ణస్య నిధనం
 మేఘనాదనిబర్హణమ్ ।
రావణస్య వినాశం చ
 సీతావాప్తిమరేః పురే ॥

టీకా:

కుమ్భకర్ణ = కుమ్భకర్ణుని; అస్య = యొక్క; నిధనమ్ = వధించుటను; మేఘనాద = ఇంద్రజిత్తుని; నిబర్హణమ్ = వధను; రావణ = రావణుని; అస్య = యొక్క; వినాశం = వినాశనమును; చ; సీత = సీతను; అవాప్తిమ్ = పొందుటను; అరేః = శత్రువులయొక్క; పురే = పురములో.

భావము:

కుంభకర్ణ మేఘనాదులను వధించుటను, రావణ వధను, రావణుని లంకలో రామునికి సీతాదేవి పునః ప్రాప్తించుటను రామాయణంలో వర్ణించెను.

1-37-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

విభీషణాభిషేకం చ
 పుష్పకస్య చ దర్శనమ్।
అయోధ్యాయాశ్చ గమనం
 భరద్వాజ సమాగమమ్॥

టీకా:

విభీషణ = విభీషణుని; అభిషేకం = పట్టాభిషేకమును; చ; పుష్పక = పుష్పక విమానము; అస్య = యొక్క; చ; దర్శనమ్ = చూచుటను; అయోధాః = అయోధ్యకు; చ; గమనమ్ = వెళ్ళుటను; భరద్వాజ = భరద్వాజ మహర్షిని; సమాగమనమ్ = కలిసికొనుట;

భావము:

లంకకు విభీషణుని పట్టాభిషిక్తుని చేయుటను, పుష్పకవిమానమును దర్శించుటను, సీతారామలక్ష్మణులు అయోధ్యకు బయలుదేరుటను, దారిలో భరద్వాజాశ్రమం చేరి భరద్వాజమహర్షిని కలియుటను రామాయణములో వర్ణించెను.

1-38-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ప్రేషణం వాయుపుత్రస్య
 భరతేన సమాగమమ్ ।
రామాభిషే కాభ్యుదయ
 సర్వసైన్య విసర్జనమ్ ।
స్వరాష్ట్ర రంజనం చైవ
 వైదేహ్యాశ్చ విసర్జనమ్ ॥

టీకా:

ప్రేషణం = పంపించుట; వాయుపుత్రస్య = హనుమను; భరతేన = భరతుని; సమాగమమ్ = కలుసుకొనుటను; రామ = రాముని యొక్క; అభిషేక = పట్టాభిషేకము యొక్క; అభ్యుదయమ్ = మహోత్సవమును; సర్వ = సమస్తమైన; సైన్య = సైన్యములను; విసర్జనమ్ = వెనుకకు పంపించుటను; స్వ = తన; రాష్ట్ర = దేశ ప్రజలను; రంజనమ్ = సంతసింప జేయుటను; వైదేహియాః = సీతను; చ; విసర్జనమ్ = విడచుటను.

భావము:

తమ రాక తెలుపమని హనుమను భరతుని వద్దకు పంపుటను, శ్రీరామాదులు భరతుని కలసుకొనుటను, శ్రీరామ పట్టాభిషేక మహోత్సవమును, వానరాది సకల సైన్యములను వెనుకకు పంపించివేయుటను, తన ప్రజలను రంజింప జేయుచు రాముడు రాజ్యపాలన చేయుటను, సీతను ఎడబాయుటను వాల్మీకి మహర్షి ఈ రామాయణములో వర్ణించెను.
*గమనిక:-  *- వాయుపుత్రః – వాయుః (వాయుదేవుని) అనుగ్రహంతో కలిగిన పుత్రః (కుమారుడు); హనుమ

1-39-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అనాగతం చ యత్కించిత్
 రామస్య వసుధాతలే ।
తచ్చకారోత్తరే కావ్యే
 వాల్మీకిర్భగవానృషిః ॥
1.3.40.గద్యం.
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే  తృతీయః సర్గః

టీకా:

అనాగతం = భవిష్యత్తులో జరుగవలసిన దానిని; చ; యత్కించిత్ = ఏ ఏ విషయము; రామస్య = రాముని; వసుధాతలే = రాజ్యములోని; తత్ = దానిని; చకార = రచించెను; ఉత్తరే = తన రచనాకాలమునకు పిమ్మట జరుగు; కావ్యే = కావ్యము / కాండ నందు; వాల్మీకిః = వాల్మీకి మహర్షి; భగవాన్ = భగవత్ స్వరూపుడు; ఋషిః = మహర్షి; వాల్మీకిః = వాల్మీకి.
  ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; తృతీయ [3] = మూడవ; సర్గః = సర్గ.

భావము:

భగవాన్ వాల్మీకి మహర్షి, తన రచనాకాలానికి భవిష్యత్తులో రాముని పాలనలో మున్ముందు జరుగబోవు విషయములను ఉత్తరకాండలో రచించెను.
*గమనిక:-  *- మొదటి ఆరు కాండలలోను జరిగినది జరిగినట్లు వ్రాసిన ఇతిహాసము. ఏడవసర్గ తన రచనాకాలానికి భవిష్యత్తు దర్శించి వ్రాసినది కావున కావ్యము.
  ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [3] మూడవ సర్గ సుసంపూర్ణము.