బాలకాండమ్ : ॥త్రయోవింశః సర్గః॥ [23 గంగాసరయూసంగమం వాసం]
- ఉపకరణాలు:
ప్రభాతాయాం తు శర్వర్యాం
విశ్వామిత్రో మహామునిః ।
అభ్యభాషత కాకుత్స్థౌ
శయానౌ పర్ణసంస్తరే ॥
టీకా:
ప్రభాతాయామ్ తు = తెల్లవారుతుండగా; తు; శర్వర్యామ్ = రాత్రి గడచి; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్ర; మహామునిః = మహర్షి; అభ్యభాషత = పలికెను; కాకుత్స్థౌ = రామలక్ష్మణులతో; శయానం = పడుకొని ఉన్న; పర్ణసంస్తరే = ఆకుల పడకపై;
భావము:
రాత్రి గడచి తెల్లవారుతున్న సమయములో విశ్వామిత్ర మహాముని ఆకులపడకపై నిదురించుచున్న రామ లక్ష్మణులను చూచిఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
“కౌసల్యా సుప్రజా రామ!
పూర్వా సంధ్యా ప్రవర్తతే ।
ఉత్తిష్ఠ నరశార్దూల!
కర్త్తవ్యం దైవమాహ్నికమ్" ॥
టీకా:
కౌసల్యా సుప్రజా రామ = కౌసల్యయొక్క ఉత్తమ కుమారుడా!; పూర్వాసంధ్యా = తొలి సంధ్య; ప్రవర్తతే = అగుచున్నది; ఉత్తిష్ఠ = లెమ్ము; నరశార్దూల = పురుషశ్రేష్ఠుడా; కర్తవ్యమ్ = ఆచరించవలెను; దైవమ్ = దేవతారాధన రూపమగు; ఆహ్నికమ్ = పగలుచెయవలసిన కర్మలను.
భావము:
కౌసల్య సుపుత్రుడా! మేలుకొనుము. ఓ పురుష శ్రేష్ఠుడా! రామా! తొలి సంధ్యా సమయము ఆసన్నము అయినది.దేవతా ప్రీతికరమగు ఆహ్నిక కర్మలను ఆచరింపవలెను. మేలుకొనుము.
- ఉపకరణాలు:
తస్యర్షేః పరమోదారం
వచః శ్రుత్వా నరోత్తమౌ ।
స్నాత్వా కృతోదకౌ వీరౌ
జేపతుః పరమం జపమ్ ॥
టీకా:
తస్యృ = ఆ; ఋషేః = ఋషి యొక్క; పరమ = మిక్కిలి; ఉదారమ్ = సౌమ్య, మృదువైన; వచః = మాటలు; శ్రుత్వా = విని; నృపాత్మజౌ = రాజకుమారులు; స్నాత్వా = స్నానాదులు చేసిన వారై; కృత = చేసిన వారై; ఉదకౌ = అర్ఘ్య ప్రదానములు; వీరౌ = వీరులు; జేపతుః = చేసిరి; పరమమ్ = గొప్పదైన; జపమ్ = జపమును
భావము:
వీరులైన ఆ రామలక్ష్మణులు ఆ ఋషి యొక్క మృదుమధురమైన మాటలు విని స్నానాదులు ఆచరించి సూర్యునికి అర్ఘ్య ప్రదానము, గాయత్రీ జపము, ఆచరించారు.
- ఉపకరణాలు:
కృతాహ్నికౌ మహావీర్యౌ
విశ్వామిత్రం తపోధనమ్ ।
అభివాద్యాభిసంహృష్టౌ
గమనాయాభితస్థతుః ॥
టీకా:
కృత = చెయ్యబడిన; ఆహ్నికౌ = ఆహ్నికకర్మలు కలవారై; మహావీర్యౌ = గొప్ప పరాక్రము గల వారు; విశ్వామిత్రమ్ = విశ్వామిత్రుని; తపోధనమ్ = తపస్సు ధనముగా కలవానిని; అభివాద్య = నమస్కరించి; అభిసంహృష్టౌ = ఉత్సాహవంతులై; గమనాయ = ప్రయాణమునకు; అభితస్థతుః = సిద్ధపడిరి
భావము:
వీరులైన ఆ రామలక్ష్మణులు కలసి, ఆహ్నికకర్మలను పూర్తి చేసుకొని, మహాముని విశ్వామిత్రునికి నమస్కరించి, ఉత్సాహముగా ప్రయాణమునకు సిద్ధపడిరి.
- ఉపకరణాలు:
తౌ ప్రయాతౌ మహావీర్యౌ
దివ్యాం త్రిపథగాం నదీమ్ ।
దదృశాతే తతస్తత్ర
సరయ్వాః సంగమే శుభే ॥
టీకా:
తౌ = వారిరువురు; ప్రయాతౌ = కొంత దూరము వెళ్లిన వారై; మహావీర్యౌ = మహావీరులు; దివ్యామ్ = స్వర్గము నుండి పుట్టిన; త్రిపథగామ్ = గంగా; నదీమ్ = నదిని; దదృశాతే = చూచిరి; తతః = పిమ్మట; తత్ర = అక్కడ; సరయ్వాః = సరయూనదియొక్క; సంగమే = సంగమము; శుభే = పవిత్రమైన;
భావము:
కొంత దూరము ప్రయాణించిన తర్వాత మహావీరులైన రామలక్ష్మణులు పవిత్రమైన గంగానది మరియు సరయూ నదుల సంగమమును దర్శించిరి.
*గమనిక:-
*- త్రిపథగ- త్రిస్రో తస్సు, స్వర్గ మర్త్య పాతాళ లోకములలో ప్రవహించునది, వ్యు. త్రిపథేన గచ్ఛతి- త్రిపథ+ గమ్ + టాప్, కృ.ప్ర., గంగానది.
- ఉపకరణాలు:
తత్రాశ్రమపదం పుణ్యం
ఋషీణాముగ్రతేజసామ్ ।
బహువర్షసహస్రాణి
తప్యతాం పరమం తపః ॥
టీకా:
తత్ర = అక్కడ; ఆశ్రమపదమ్ = ఆశ్రమస్థానమును; పుణ్యమ్ = పవిత్రమైన; ఋషీణామ్ = ఋషీశ్వరుల; ఉగ్రతేజసామ్ = గొప్ప తేజస్సు గల; బహు వర్ష సహస్రాణి = ఎన్నో వేల సంవత్సరాలు; తప్యతాం = తపము చేయుచున్న; పరమమ్ = గొప్ప; తపః = తపస్సును
భావము:
అక్కడ అనేక వేల సంవత్సరములుగా గొప్ప తపస్సుచేయుచున్న తీవ్ర తేజోవంతులైన ఋషుల ఆశ్రమమును చూచిరి .
- ఉపకరణాలు:
తం దృష్ట్వా పరమప్రీతౌ
రాఘవౌ పుణ్యమాశ్రమమ్ ।
ఊచతుస్తం మహాత్మానం
విశ్వామిత్రమిదం వచః ॥
టీకా:
తమ్ = ఆ; దృష్ట్వా = చూచి; పరమప్రీతౌ = చాలా సంతోషించిన; రాఘవౌ = రామలక్ష్మణులు; పుణ్యమ్ = పవిత్రమైన; ఆశ్రమమ్ = ఆశ్రమమును; ఊచతుః = పలికిరి; తమ్ = ఆ; మహాత్మానమ్ = మహాత్ముడైన; విశ్వామిత్రమ్ = ఆ విశ్వామిత్రుని; ఇదం = ఈ; వచః = వాక్కును
భావము:
ఆ పుణ్యాశ్రమమునుచూచి సంతోషించిన రామలక్ష్మణులు, విశ్వామిత్రునితోఇట్లు పలికిరి.
- ఉపకరణాలు:
“కస్యాయమాశ్రమః పుణ్యః
కో న్వస్మిన్ వసతే పుమాన్? ।
భగవన్! శ్రోతుమిచ్ఛావః
పరం కౌతూహలం హి నౌ" ॥
టీకా:
కస్య = ఎవరిది?; అయమ్ = ఈ; ఆశ్రమః = ఆశ్రమము; పుణ్యః = పవిత్రమైన; కః ను = ఎవరు; అస్మిన్ = దీనియందు; వసతే = నివసించుచున్నాడు?; పుమాన్ = పురుషుడు; భగవన్ = ఓ పూజ్యుడా; శ్రోతుమ్ = వినుటకు; ఇచ్ఛావః = ఇష్ట పడుచున్నాము; పరమ్ = గొప్ప; కౌతూహలం = వేడుక ఉన్నది; హి; నౌ = మాకు
భావము:
ఓ పూజ్యుడా! పవిత్రమైన ఈ ఆశ్రమము ఎవరిది? దీనిలో ఇప్పుడు ఎవరు నివసించుచున్నారు? మాకు వినవలెనని కుతూహలముగా ఉన్నది.
- ఉపకరణాలు:
తయోస్తద్వచనం శ్రుత్వా
ప్రహస్య మునిపుంగవః ।
అబ్రవీ "చ్ఛ్రూయతాం రామ!
యస్యాయం పూర్వ ఆశ్రమః ॥
టీకా:
తయోః = వారియొక్క; తత్ వచనమ్ = ఆ మాటను; శ్రుత్వా = విని; ప్రహస్య = నవ్వి; మునిపుంగవః = మునిశ్రేష్ఠుడు; అబ్రవీత్ = పలికెను; శ్రూయతామ్ = వినుడు; రామ = ఓ రామా యస్య = ఎవరిదో; అయమ్ = ఈ; పూర్వ = పూర్వకాలములో; ఆశ్రమః = ఆశ్రమము
భావము:
వారి ముచ్చట విని, విశ్వామిత్రుడు నవ్వి, ‘పూర్వము ఈ ఆశ్రమము ఎవరిదో చెప్పెదను, వినుడు’ అని పలికెను
- ఉపకరణాలు:
కందర్పో మూర్తిమానాసీత్
కామ ఇత్యుచ్యతే బుధైః ।
తపస్యంతమిహ స్థాణుం
నియమేన సమాహితమ్ ॥
టీకా:
కందర్పః = మన్మధుడు; మూర్తిమాన్ = దేహము కలవాడై; ఆసీత్ = ఉండెను; కామః = కాముడు; ఇతి = అని; ఉచ్యతే = చెప్పబడెడివాడు. బుధైః = పండితులచేత; తపస్యంతమ్ = తపస్సు చేయుచున్నవాడును; ఇహ = ఇక్కడ; స్థాణుమ్ = పరమ శివుని; నియమేన = నియమములతో; సమాహితమ్ = స్థిరమైన మనస్సు కలవాడును
భావము:
మన్మథుడు శరీరము కలిగి ఉండెడివాడు. పండితులు అతనిని కాముడు అని పిలిచేవారు. ఇచట స్థిరమైన మనస్సుతో, నియమములతో తపస్సు చేయుచున్న పరమేశ్వరుని
- ఉపకరణాలు:
కృతోద్వాహం తు దేవేశం
గచ్ఛంతం సమరుద్గణమ్ ।
ధర్షయామాస దుర్మేధా
హుంకృతశ్చ మహాత్మనా ॥
టీకా:
కృతః = చేయబడినవానిని; ఉద్వాహమ్ = పెళ్లి; తు; దేవేశమ్ = దేవతల ప్రభువును; గచ్ఛంతమ్ = వెడలుచున్నవానిని; సమరుద్గణమ్ = దేవతా గణములతో; ధర్షయామాస = ఎదిరించెను; దుర్మేధా = దుర్బుద్ధి కలవాడు; హుంకృతః చ = హుంకరించబడెను; చ; మహాత్మనా = మహాత్ముని చేత
భావము:
వివాహము చేసుకొని, దేవత గణములతో వెళుచున్న, దేవతల ప్రభువును, పరమశివుని దుష్టబుద్ధి గల మన్మథుడు ఎదిరించెను. అపుడు మహాత్ముడైన పరమ శివుడు ఆతనిపై ఆగ్రహించెను.
- ఉపకరణాలు:
అవదగ్ధస్య రౌద్రేణ
చక్షుషా రఘునందన! ।
వ్యశీర్యంత శరీరాత్ స్వాత్
సర్వగాత్రాణి దుర్మతేః ॥
టీకా:
అవదగ్ధస్య = కాల్చివేయవబడిన; రౌద్రేణ = రుద్రునికి సంబంధించిన; చక్షుషా = నేత్రముచే; రఘునందన = ఓ రామా!; వ్యశీర్యంత = రాలిపోయినవి; శరీరాత్ = శరీరమునుండి; స్వాత్ = ఆతని; సర్వ = అన్ని; గాత్రాణి = అన్ని అవయవములు; దుర్మతేః = దుష్టబుద్ధి కలవాని
భావము:
శివుని నేత్రముచే కాల్చివేయబడిన ఆ దుర్బుద్ధి మన్మథుని శరీరభాగములు అన్నియు రాలిపోయెను.
- ఉపకరణాలు:
తస్య గాత్రం హతం తత్ర
నిర్దగ్ధస్య మహాత్మనా ।
అశరీరః కృతః కామః
క్రోధా ద్దేవేశ్వరేణ హి ॥
టీకా:
తస్య = అతనియొక్క; గాత్రమ్ = శరీరము; హతమ్ = కాలిపోయినది; తత్ర = అక్కడ; నిర్దగ్ధస్య = కాల్చివేయబడిన. మహాత్మనా = మహాత్మునిచే; అశరీరః = శరీరము లేనివాడుగా; కృతః = చేయబడెను; కామః = మన్మథుడు; క్రోధాత్ = కోపము వలన; దేవేశ్వరేణ = ఆ దేవతాధీశుని; హి = చేత
భావము:
శివునిచే కాల్చివేయబడి మన్మథుని శరీరము నశించెను. ఈ విధముగా శివుడు కోపించి మన్మథుని శరీరము బూడిదచేసెను.
- ఉపకరణాలు:
అనంగ ఇతి విఖ్యాతః
తదాప్రభృతి రాఘవ! ।
స చాంగవిషయః శ్రీమాన్
యత్రాంగం ప్రముమోచ హ ॥
టీకా:
అనంగ = శరీరములేనివాడు; ఇతి = అని; విఖ్యాతః = ప్రసిద్దుడు అయ్యెను; తదా ప్రభృతి = అది మొదలు; రాఘవ = ఓ రామా!; స చ = అదియును; అంగవిషయః = అంగదేశము అని; శ్రీమాన్ = శ్రీయుతమైన; యత్ర = ఎచట; అంగమ్ = శరీరమును; ప్రముమోచ = విడిచెనో; హ.
భావము:
అది మొదలు మన్మథునికి అనంగుడని (శరీరములేనివాడని) పేరు వచ్చెను. అతడు దేహమును విడిచిన శ్రీయుతమైన ప్రదేశమునకు అంగదేశము అని పేరు వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
తస్యాయమాశ్రమః పుణ్యః
తస్యేమే మునయః పురా ।
శిష్యా ధర్మపరా నిత్యం
తేషాం పాపం న విద్యతే ॥
టీకా:
తస్య = అతని; అయం = ఇది; ఆశ్రమః = ఆశ్రమము; పుణ్యః = పుణ్యమైన; తస్య = ఆతని; ఇమే = ఈ; మునయః = మునులు; పురా = పూర్వము; శిష్యా = శిష్యులైన; ధర్మపరా = ధర్మపరాయణులు; నిత్యమ్ = ఎల్లప్పుడు; తేషామ్ = వారికి; పాపం = పాపము; న = లేదు; విద్యతే = ఉండుట.
భావము:
ఇది శివుడు తపస్సు చేసిన పుణ్యాశ్రమము. ఈ మునులందరూ పూర్వము శివుని శిష్యులు. నిత్యము ధర్మమును పాటించే వారు. వీరికి పాపము అనునది ఉండదు.
- ఉపకరణాలు:
ఇహాద్య రజనీం రామ!
వసేమ శుభదర్శన ।
పుణ్యయోః సరితోర్మధ్యే
శ్వస్తరిష్యామహే వయమ్ ॥
టీకా:
ఇహ = ఇక్కడ; అద్య = ఈనాడు; రజనీమ్ = రాత్రి; రామ = రాముడా!; వసేమ = నివసించెదము; శుభదర్శన = మంగళకరమైన దర్శనము గల; పుణ్యయోః = పవిత్రమైన; సరితోః = నదులయొక్క; మధ్యే = మధ్యలో; శ్వః = రేపు; తరిష్యమహే = దాటెదము; వయమ్ = మనము
భావము:
శుభదర్శనుడవైన ఓ రామా! ఈ రాత్రికి పవిత్రమైన గంగా-సరయూనదుల మధ్య ఇచట ఉండి, రేపు గంగానది దాటెదము.
- ఉపకరణాలు:
అభిగచ్ఛామహే సర్వే
శుచయః పుణ్యమాశ్రమమ్ ।
స్నాతాశ్చ కృతజప్యాశ్చ
హుతహవ్యా నరోత్తమ!" ॥
టీకా:
అభిగచ్ఛామహే = వెళ్ళెదము; సర్వే = మనమంతా; శుచయః = పవిత్రులమై; పుణ్యమ్ = పవిత్రమైన; ఆశ్రమమ్ = ఆశ్రమములోనికి; స్నాతాః = స్నానము చేసినవారమై; చ; కృత= చేసినవారమై; జప్యాః = జపమును; చ; హుత = వ్రేల్చినవారమై; హవ్యాః = హవ్యములు; నరోత్తమా = ఓ నరులలో ఉత్తముడా.
భావము:
ఓ పురుషోత్తముడా! శ్రీరామచంద్రా!, స్నానము, జపము హోమము పూర్తి చేసుకొని, పవిత్రులమై ఆశ్రమము లోనికి వెళ్ళెదము.
- ఉపకరణాలు:
తేషాం సంవదతాం తత్ర
తపోదీర్ఘేణ చక్షుషా ।
విజ్ఞాయ పరమప్రీతా
మునయో హర్షమాగమన్ ॥
టీకా:
తేషామ్ = వారు; సంవదతామ్ = మాటలాడుకొనుచుండ; తత్ర = అక్కడ; తపః = తపశ్శక్తిచే; దీర్ఘేణ = దీర్ఘమయిన; చక్షుషా = కన్నులతో; విజ్ఞాయ = వారిని గుర్తించి; పరమప్రీతా = చాలా సంతోషించినవారై; మునయః = మహామునులు; హర్షమ్ = ఆనందమును; ఆగమన్ = పొందిరి.
భావము:
రామ, లక్ష్మణులు విశ్వామిత్రుల వారితో మాట్లాడుచుండగా, వారిని అచట ఉన్న మహామునులు వారి తపశ్శక్తితో కూడిన దీర్ఘ దృష్టితో చూసి, చాలా సంతోషించినవారై, ఆనందము పొందిరి.
- ఉపకరణాలు:
అర్ఘ్యం పాద్యం తథాఽ తిథ్యం
నివేద్య కుశికాత్మజే ।
రామలక్ష్మణయోః పశ్చాత్
అకుర్వన్నతిథిక్రియామ్ ॥
టీకా:
అర్ఘ్యమ్ = పూజకు తగిన ద్రవ్యములు; పాద్యమ్ = కాళ్లు కడుగుకొనుటకు నీరు; తథా = మరియు; ఆతిథ్యమ్ = అతిథి సత్కారమును; నివేద్య = సమర్పించి; కుశికాత్మజే = విశ్వామిత్రునియందు; రామలక్ష్మణయోః = రామలక్ష్మణులకు; పశ్చాత్ = ఆ తరువాత; అకుర్వన్ = చేసారు; అతిథిక్రియామ్ = అతిథి సత్కారములను .
భావము:
ఆ మహామునులు ముందుగా విశ్వామిత్రునికి కాళ్ళు కడిగి, పూజాద్రవ్యములు, ఆతిథ్యము సమర్పించి, తరువాత రామలక్ష్మణులకు అతిథి సత్కారములను సమర్పించారు.
- ఉపకరణాలు:
సత్కారం సమనుప్రాప్య
కథాభిరభిరంజయన్ ।
యథార్హమజపన్ సంధ్యాం
ఋషయస్తే సమాహితాః ॥
టీకా:
సత్కారమ్ = సత్కారమును; సమనుప్రాప్య = పొంది; కథాభి: కథల చేత; అభిరంజయన్ = ఆనందింపచేసిరి; యథార్హమ్ = తగిన విధముగా; అజపన్ = జపించిరి; సంధ్యామ్ = సంధ్యలో; ఋషయః = ఋషులు; తే = ఆ; సమాహితాః = సావధాన చిత్తము కలవారై .
భావము:
సత్కారములు పొందిన తరువాత, రామ లక్ష్మణ విశ్వామిత్రులు కథలతో ఆ ఋషులను ఆనందింప చేసిరి. సాయంకాల సంధ్యా సమయమున ఏకగ్రత కల చిత్తముతో తగు విధముగా జపము చేసిరి.
- ఉపకరణాలు:
తత్ర వాసిభిరానీతా
మునిభిః సువ్రతైః సహ ।
న్యవసన్ సుసుఖం తత్ర
కామాశ్రమపదే తదా ॥
టీకా:
తత్ర = అక్కడ; వాసిభిః = నివసించు; ఆనీతా = తీసుకొని వెళ్లి; మునిభిః = మునులచే; సువ్రతైః = ఉత్తమ వ్రతము గల; సహ = వారితో; న్యవసన్ = నివసించిరి; సుసుఖమ్ = సుఖముగా; తత్ర = అక్కడ; కామాశ్రమపదే = కామాశ్రమములో; తదా = అప్పుడు.
భావము:
అక్కడ కామాశ్రమములో నివసించు ఉత్తమ మునులు విశ్వామిత్ర రామలక్ష్మణులను ఆశ్రమము లోనికి తీసుకొని వెళ్లిరి. అచట వారు సుఖముగా నివసించిరి.
- ఉపకరణాలు:
కథాభిరభిరామాభిః
అభిరామౌ నృపాత్మజౌ ।
రమయామాస ధర్మాత్మా
కౌశికో మునిపుంగవః ॥
టీకా:
కదాభిః = కథలు; అభిరామాభిః = మనసును అలరించు; అభిరామౌ = మనోహరులైన; నృపాత్మజౌ = రాజకుమారులను; రమయామాస = ఆనందింపచేసెను; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడగు; కౌశికః = విశ్వామిత్రుడు; మునిపుంగవః = మహర్షి (మునులలో శ్రేష్ఠుడు )
భావము:
ధర్మాత్ముడైన విశ్వామిత్ర మహర్షి మనసును అలరించుకథలు చెప్పి మనోహరులైన రాజకుమారులను ఆనందింపచేసెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
త్రయోవింశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; త్రయోవింశః [23] = ఇరవైమూడవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [23] ఇరవై మూడవ సర్గ సుసంపూర్ణము.