బాలకాండమ్ : ॥వింశః సర్గః॥ [20 దశరథుడు రాముని పంపలేననుట]
- ఉపకరణాలు:
తచ్ఛ్రుత్వా రాజశార్దూలో
విశ్వామిత్రస్య భాషితమ్ ।
ముహూర్తమివ నిస్సంజ్ఞః
సంజ్ఞావానిదమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
తత్ = ఆ; శ్రుత్వా = విని; రాజశార్దూలః = రాజశ్రేష్ఠుడు; విశ్వామిత్రస్య = విశ్వామిత్రుని; భాషితమ్ = మాటలను; ముహూర్తమ్ = ముహూర్తకాలము; ఇవ = పాటు; నిఃసంజ్ఞ = నిశ్చేష్టుడయ్యెను; సంజ్ఞావాన్ = స్పృహను పొంది; ఇదమ్ = ఇట్లు; అబ్రవీత్ = నుడివెను.
భావము:
విశ్వామిత్రుని మాటలు విన్న రాజశ్రేష్ఠుడైన దశరథమహారాజు క్షణకాలము నిశ్చేష్టుడాయెను, మరల స్పృహను పొంది ఇట్లు నుడివెను.
- ఉపకరణాలు:
ఊనషోడశవర్షో మే
రామో రాజీవలోచనః ।
న యుద్ధయోగ్యతామస్య
పశ్యామి సహ రాక్షసైః ॥
టీకా:
ఊన = కంటె తక్కువ; షోడశ = పదహారు; వర్షః = సంవత్సరములు వయసు వాడు; మే = నా యొక్క; రామః = శ్రీరామాచంద్రమూర్తి; రాజీవలోచనః = పద్మములు వంటి కన్నులు గలవాడు; న = లేదు; యుద్ధ = యుద్ధము చేయుటకు; యోగ్యతామ్ = అర్హతలు; అస్య = ఇతనికి; పశ్యామి = చూచుట; సహ = కూడి; రాక్షసైః = రాక్షసులతో;
భావము:
రాజీవలోచనుడైన చంద్రునికి ఇంకా పదహారు ఏళ్ళైనా నిండలేదు. రాక్షసులతో యుద్ధము చేయటకు అర్హత లేదు.
*గమనిక:-
యుద్దంలో పాల్గొనుటకు పదహారేండ్లు నిండవలె.
- ఉపకరణాలు:
ఇయమక్షౌహిణీ పూర్ణా
యస్యాహం పతిరీశ్వరః ।
అనయా సంవృతో గత్వా
యోద్ధాఽ హం తైర్నిశాచరైః ॥
టీకా:
ఇయమ్ = ఈ; అక్షౌహిణీ = అక్షౌహిణి సైన్యము; పూర్ణా = పూర్తిగా; యస్య = దేనికి; అహం = నేను; పతిః = అధిపతినో; ఈశ్వరః = నియమించువాడనో; అనయా = ఈ సైన్యముతో; సంవృతః = కూడినవాడినై; గత్వా = వెళ్ళి; యోద్ధా = యుద్ధము చేసెదను; అహం = నేను; తైః = ఆ; నిశాచరైః = నిశాచరులతో;
భావము:
పూర్తి అక్షౌహిణి సైన్యమునకు అధిపతిని, ప్రభువును ఐన నేను, స్వయముగా సైన్యంతోపాటు వచ్చి ఆ రాక్షసులతో పోరాడెదను.
- ఉపకరణాలు:
ఇమే శూరాశ్చ విక్రాంతా
భృత్యా మేఽ స్త్రవిశారదాః ।
యోగ్యా రక్షోగణైర్యోద్ధుం
న రామం నేతుమర్హసి ॥
టీకా:
ఇమే = ఈ (సైనికులు); శూరాః = శూరులు; చ = మరియు; విక్రాంతాః = పరాక్రమశాలురు; భృత్యాః = భృత్యులైన; మే = నా యొక్క; అస్త్రః= అస్త్రవిద్యయందు; విశారదాః = నేర్పరులు; యోగ్యాః = యోగ్యులు; రక్షః = రాక్షస; గణైః = గణములతో; యోద్ధుమ్ = యుద్ధము చేయుటకు; న = కాదు; రామం = శ్రీరాముని; నేతుమ్ = తీసుకువెళ్ళుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు.
భావము:
నా భృత్యులైన ఈ సైనికులు శూరులు, పరాక్రమశాలురు, అస్త్రవిద్యా నేర్పరులు. వీరు ఆ క్రూరరాక్షసులతో యుద్ధము చేయుటకు తగినవారు. నా శ్రీరాముడిని తీసుకునివెళ్ళవలదు.
- ఉపకరణాలు:
అహమేవ ధనుష్పాణిః
గోప్తా సమరమూర్దని ।
యావత్ప్రాణాన్ ధరిష్యామి
తావద్యోత్స్యే నిశాచరైః ॥
టీకా:
అహమేవ = నేనే; ధనుష్= ధనుర్బాణములను; పాణిః = చేతబూనిన వాడినై; గోప్తా = రక్షించెదను; సమర = యుద్ధరంగములో; మూర్ధని = ముందుండి; యావత్ = ఎంతవరకు; ప్రాణాన్ = ప్రాణములు; ధరిష్యామి = పొంది ఉండెదనో; తావత్ = అంతవరకు; యోత్స్యే = యుద్ధము చేసెదను; నిశాచరైః = నిశాచరులతో;
భావము:
నేనే స్వయముగా ధనుర్బాణములు చేతబూని యాగమును రక్షించెదను. నేను ఎంతవరకు ప్రాణములతో ఉండెదనో అంతవరకు రాక్షసులతో యుద్ధము చేసెదను.
- ఉపకరణాలు:
నిర్విఘ్నా వ్రతచర్యా సా
భవిష్యతి సురక్షితా ।
అహం తత్ర గమిష్యామి
న రామం నేతుమర్హసి ॥
టీకా:
నిర్విఘ్నా = విఘ్నములు లేకుండ; వ్రతచర్యా = యాగవ్రత దీక్ష; సా = ఆ; భవిష్యతి = కాగలదు; సురక్షితా = బాగుగా రక్షింపబడినదై; అహం = నేను; తత్ర = అక్కడకు; ఆగమిష్యామి = వచ్చెదను; న = కాదు; రామం = శ్రీరాముని; నేతుమ్ = తీసుకువెళ్ళుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు.
భావము:
నేను అచటకు వచ్చి మీ యజ్ఞవ్రతదీక్ష సురక్షితముగా, నిర్విఘ్నముగా జరుగునట్లు చేసెదను. మీరు నా శ్రీరాముడిని తీసుకునివెళ్ళుట తగదు.
- ఉపకరణాలు:
బాలోహ్యకృత విద్యశ్చ
న చ వేత్తి బలాబలమ్ ।
న చాస్త్రబలసంయుక్తో
న చ యుద్ధవిశారదః ।
న చాసౌ రక్షసాం యోగ్యః
కూటయుద్ధా హి తే భృశమ్ ॥
టీకా:
బాలః = బాలుడు; హి = ఏలననగా; అకృత = పూర్తిగా నేర్వని; విద్యః = విద్య కలవాడు; చ; న = కాడు; చ; వేత్తి = తెలిసినవాడు; బలాబలమ్ = బలాబలములు; న = కాడు; చ; అస్త్రబల = అస్త్రబలముతో; సంయుక్తః = కూడినవాడు; న = కాడు; చ; యుద్ధ = యుద్ధమునందు; విశారదః = కౌశలము కలవాడు; న = కాడు; చ; అసౌ = ఇతడు; రక్షసాం = రాక్షసులకు; యోగ్యః = తగినవాడు; కూట = కపట; యుద్ధాః = యుద్ధము చేయువారు; హి; తే = వారు; ధ్రువమ్ = మిక్కిలి.
భావము:
శ్రీరాముడు బాలుడు, ఇంకా పూర్తిగా విద్యలు నేర్వనివాడు. శత్రువుల బలాబలములు గుర్తింపజాలడు. అస్త్రబలము బాగుగా లేనివాడు. యుద్ధములో నేర్పరి కాడు. బాగా కపటయుద్ధము చేయు ఆ రాక్షసులతో యుద్ధము చేయుటకు ఈతడు సమర్థుడు కాడు అనునది నిశ్చయము.
- ఉపకరణాలు:
విప్రయుక్తో హి రామేణ
ముహూర్తమపి నోత్సహే ।
జీవితుం మునిశార్దూల!
న రామం నేతుమర్హసి ॥
టీకా:
విప్రయుక్తః+హి = వేఱుచేయబడినవాడినై; రామేణ = శ్రీరామునితో; ముహూర్తమ్ = క్షణకాలము; అపి = కూడా; న = లేదు; ఉత్సహే = ఉత్సాహము; జీవితుం = జీవించుటకు; మునిశార్దూల = మునిశ్రేష్ఠా; న = కాదు; రామం = శ్రీరాముని; నేతుమ్ = తీసుకువెళ్ళుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు.
భావము:
ఓ మునీశ్వర! శ్రీరాముని విడిచి నేను క్షణకాలముకూడ జీవించి ఉండజాలను. నా శ్రీరాముడిని తీసుకునివెళ్ళుట తగదు.
- ఉపకరణాలు:
యది వా రాఘవం బ్రహ్మన్!
నేతుమిచ్ఛసి సువ్రత ।
చతురంగ సమాయుక్తం
మయా చ సహితం నయ ॥
టీకా:
యది = అయినచో; వా = లేక; రాఘవం = శ్రీరాముని; బ్రహ్మన్ = ఓ బ్రహ్మర్షి; నేతుమ్ = తీసుకుని వెళ్ళుటకు; ఇచ్ఛసి = ఇచ్చ కలిగినవాడవైన; సువ్రత = మంచి వ్రతముకలిగినవాడ; చతురంగ = చతురంగ బలములతో; సమాయుక్తమ్ = కూడిన; మయా = నాతో; చ; సహితం = సహితముగా; నయ = తీసుకుని వెళ్ళుము;
భావము:
వ్రతదీక్షలోనున్న ఓ బ్రహ్మర్షి, నీవు కనుక శ్రీరాముని తీసుకు వెళ్ళదలిచినచో, వానితోపాటు చతురంగ బలగములతో కూడిన నన్నుకూడ తీసుకొనివెళ్ళుము.
- ఉపకరణాలు:
షష్టిర్వర్షసహస్రాణి
జాతస్య మమ కౌశిక ।
దుఃఖేనోత్పాదితశ్చాయం
న రామం నేతుమర్హసి ॥
టీకా:
షష్టిర్వర్షసహస్రాణి = షష్టిః+వర్ష+సహస్రాణి, అఱువదివేల సంవత్సరములు; జాతస్య = పుట్టిన; మమ = నాకు; కౌశిక = విశ్వామిత్ర; దుఃఖేన = ఎంతో శ్రమతో; ఉత్పాదితః = పుట్టినవాడు; చ; అయమ్ = ఈతడు; న = కాదు; రామం = శ్రీరాముని; నేతుమ్ = తీసుకువెళ్ళుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు.
భావము:
ఓ విశ్వామిత్ర మహర్షి! అఱువదివేల సంవత్సరముల తరువాత అశ్వమేధ, పుత్రకామేష్టి వంటి యజ్ఞశ్రమ వలన ఈ శ్రీ రామచంద్రుడు నాకు జన్మించినాడు, నా శ్రీరాముడిని తీసుకుని వెళ్ళుట తగదు.
- ఉపకరణాలు:
చతుర్ణామాత్మజానాం హి
ప్రీతిః పరమికా మమ ।
జ్యేష్ఠం ధర్మప్రధానం చ
న రామం నేతుమర్హసి॥
టీకా:
చతుర్ణామ్ = నలుగురు; ఆత్మజానాం = పుత్రులలో; హి = మాత్రమే; ప్రీతిః = ప్రీతిపాత్రుడు; పరమికా = మిక్కిలి; మమ = నాకు; జ్యేష్ఠం = పెద్దవాడు; ధర్మప్రధానం = ధర్మవిషయములో ముఖ్యుడు; చ = కూడ; న = కాదు; రామం = శ్రీరాముని; నేతుమ్ = తీసుకువెళ్ళుటకు; అర్హసి = అర్హుడవు.
భావము:
నాకు కలిగిన నలుగురు కుమారులలో శ్రీరాముడనినే నాకు మిక్కిలి ప్రీతి. జ్యేష్ఠుడు ధర్మపరముగా ముఖ్యుడు అయిన నా శ్రీరాముడిని తీసుకుని వెళ్ళుట తగదు.
- ఉపకరణాలు:
కింవీర్యా రాక్షసాస్తే చ
కస్య పుత్రాశ్చ కే చ తే ।
కథంప్రమాణాః కే చైతాన్
రక్షంతి మునిపుంగవ! ॥
టీకా:
కిం = ఏట్టి; వీర్యాః = పరాక్రమము కలవారు?; రాక్షసా = రాక్షసులు; తే = వారు; చ = ఇంకను; కస్య = ఎవని; పుత్రాః = పుత్రులు; చ = ఇంకా; కే = ఎవరు?; చ; తే = వారు; కథమ్ = ఎంత?; ప్రమాణాః = స్థాయి; కే = ఎవరు; చ = ఇంకా; ఏతాన్ = వీరిని; రక్షంతి = రక్షించుచున్నవారు; మునిపుంగవ = ఓ మునిశ్రేష్ఠ;
భావము:
ఓ మునీశ్వరా! ఆ రాక్షసులు ఎవరు? వారి పరాక్రమము ఎట్టిది? వారు ఎవరి పుత్రులు? వారి స్థాయిఎంత? వారిని రక్షించు వారెవరు?
- ఉపకరణాలు:
కథం చ ప్రతికర్తవ్యం
తేషాం రామేణ రక్షసామ్ ।
మామకైర్వా బలైర్బ్రహ్మన్!
మయా వా కూటయోధినామ్ ॥
టీకా:
కథం = ఏవిధముగా; చ; ప్రతికర్తవ్యమ్ = ఎదుర్కొనవలయును; తేషాం = వారిని; రామేణ = శ్రీరామునిచే; రక్షసామ్ = రాక్షసులను; మామకైః = నాయొక్క; వా = లేక; బలైః = బలగముల చేత; బ్రహ్మన్ = ఓ బ్రాహ్మణుడా; మయా = నాచే; వా = లేక; కూటయోధినామ్ = కపటయుద్ధముచేయువారిని.
భావము:
ఓ విశ్వామిత్ర మహర్షి! కపట యుద్ధము చేయుటలో ఆరితేరిన ఆ రాక్షసులను శ్రీరాముడు లేక, నేను, లేక, నా సైన్యముగాని ఎట్లు ఎదుర్కొనవలెను?
- ఉపకరణాలు:
సర్వం మే శంస భగవన్!
కథం తేషాం మయా రణే ।
స్థాతవ్యం దుష్టభావానాం
వీర్యోత్సిక్తా హి రాక్షసా" ॥
టీకా:
సర్వం = ఈ విషయము నంతయు; మే = నాకు; శంస = వివరించుము; భగవన్! = ఓ పూజ్యనీయుడా; కథం = ఏవిధముగా; తేషాం = వారిని; మయా = నాచే; రణే = రణమునందు; స్థాతవ్యం = ఉండదగినది; దుష్టభావానామ్ = దుష్టస్వభావము కలిగిన వారి; వీర్యః = బలపరాక్రమముచే; ఉత్సిక్తాః = విఱ్ఱవీగుచున్న వారు; హి = ఐన; రాక్షసా = రాక్షసులను.
భావము:
ఓ పూజ్య మునీశ్వరా! బలపరాక్రమముచే విఱ్ఱవీగుచు, దుష్టస్వభావము కలిగిన ఆ రాక్షసులతో నేను ఏవిధముగా నడచుకొనవలెను? ఈ విషయములన్నియు నాకు వివరింపుము.
- ఉపకరణాలు:
తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా
విశ్వామిత్రోఽ భ్యభాషత ॥
టీకా:
తస్య = అతనియొక్క; తత్+వచనం = ఆ పలుకులను; శ్రుత్వా = విని; విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; అభ్యభాషత = ఇట్లు పలికెను;
భావము:
దశరథమహారాజు మాటలను విన్న విశ్వామిత్ర మహర్షి ఇట్లు నుడివెను.
- ఉపకరణాలు:
“పౌలస్త్యవంశప్రభవో
రావణో నామ రాక్షసః ।
స బ్రహ్మణా దత్తవరః
త్రైలోక్యం బాధతే భృశమ్ ॥
టీకా:
పౌలస్త్య = పౌలస్త్యుని; వంశ = వంశములో; ప్రభవః = జన్మించినవాడు; రావణః = రావణుడు; నామ = పేరుగల; రాక్షసః = రాక్షసుడు; సః = అతడు; బ్రహ్మణా = బ్రహ్మదేవునిచే; దత్తవరః = వరములు పొందినవాడు; త్రైలోక్యం = ముల్లోకములను; బాధతే = బాధించుచున్నాడు; భృశమ్ = చాలా.
భావము:
“పౌలస్త్యవంశమునందు జన్మించిన రావణుడు అను పేరు గల రాక్షసుడు బ్రహ్మదేవుని నుండి వరములు పొంది ముల్లోకములను బాధించుచున్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
మహాబలో మహావీర్యో
రాక్షసైర్బహుభిర్వృతః ।
శ్రూయతే హి మహావీర్యో
రావణో రాక్షసాధిపః ॥
టీకా:
మహాబలః = గొప్ప బలవంతుడు; మహావీర్యః = మిక్కిలి పరాక్రమవంతుడు; రాక్షసైః = రాక్షసులు; బహుభిః = అనేకులతో; వృతః = కూడినవాడు; శ్రూయతే = వినబడుచున్నాడు; హి; మహావీర్యః = మిక్కిలి పరాక్రమవంతుడుగా; రావణః = రావణుడు; రాక్షసాధిపః = రాక్షసాధిపతి;
భావము:
రావణుడు గొప్పబలవంతుడు, మిక్కిలి వీర్యవంతుడు. అనేకమంది రాక్షసులతో కూడి రాక్షాసాధిపతి అయిన ఆ రావణుడు మిక్కిలి పరాక్రమవంతుడుగా లోకములలోను ప్రసిద్దుడు.
- ఉపకరణాలు:
సాక్షాద్వైశ్రవణభ్రాతా
పుత్రో విశ్రవసో మునేః ।
యదా స్వయం న యజ్ఞస్య
విఘ్నకర్తా మహాబలః ॥
టీకా:
సాక్షాత్ = సాక్షాత్తుగా; వైశ్రవణ = కుబేరుని; భ్రాతా = సోదరుడు; పుత్రః = పుత్రుడు; విశ్రవసః = విశ్రవసుడు; మునేః = మునియొక్క; యదా = ఎప్పుడు; స్వయం = స్వయముగా; న = కాడు; యజ్ఞస్య = యజ్ఞమునకు; విఘ్నకర్తా = విఘ్నము చేయువాడు; మహాబలః = గొప్ప బలవంతుడు;
భావము:
రావణుడు సాక్షాత్తుగా కుబేరుని సోదరుడు, విశ్రవసుముని పుత్రుడు. ఎన్నడు స్వయముగా యజ్ఞమునకు విఘ్నము చేయడు.
- ఉపకరణాలు:
తేన సంచోదితౌ ద్వౌ తు
రాక్షసౌ వై మహాబలౌ ।
మారీచశ్చ సుబాహుశ్చ
యజ్ఞవిఘ్నం కరిష్యతః" ॥
టీకా:
తేన = వానిచేత; సంచోదితౌ = ప్రేరీపింపబడిన; ద్వౌ = ఇరువురు; తు; రాక్షసౌ = రాక్షసులు; వై; మహాబలౌ = మిక్కిలి బలముగల; మారీచః = మారీచుడు; చ; సుబాహుః = సుబాహువు; చ; యజ్ఞ = యజ్ఞమునకు; విఘ్నమ్ = విఘ్నములు; కరిష్యతః = చేయుదురు.
భావము:
ఆ రావణునిచే ప్రేరెపించబడి మారీచుడు, సుబాహువు అనెడు మిక్కిలి బలవంతులైన ఇరువురు రాక్షసులు యజ్ఞములకు విఘ్నములు కలిగించుచున్నారు".
- ఉపకరణాలు:
ఇత్యుక్తో మునినా తేన
రాజోవాచ మునిం తదా ।
“నహి శక్తోఽ స్మి సంగ్రామే
స్థాతుం తస్య దురాత్మనః ॥
టీకా:
ఇతి = ఈ విధముగ; ఉక్తః = పలుకబడిన; మునినా = మునిచే; తేన = ఆ; రాజ = దశరథ మహారాజు; ఉవాచ = పలికెను; మునిం = మునితో; తదా = అప్పుడు; న = కాను; హి = తప్పక; శక్తః = సమర్థుడను; అస్మి = నేను; సమగ్రామే = సంగ్రామమునందు; స్థాతుం = నిలుచుటకు; తస్య = ఆ; దురాత్మనః = దురాత్మునకు.
భావము:
విశ్వామిత్రుని మాటలు విన్న దశరథ మహారాజు ఆ మునితో ఇట్లనెను. "నేను సంగ్రామములో ఆ దురాత్ముని యెదుట నిలువజాలను, అశక్తుడను.
- ఉపకరణాలు:
స త్వం ప్రసాదం ధర్మజ్ఞ
కురుష్వ మమ పుత్రకే ।
మమ చైవాల్పభాగ్యస్య
దైవతం హి భవాన్ గురుః ॥
టీకా:
సః = ఆ; త్వం = నీవు; ప్రసాదం = అనుగ్రహమును; ధర్మజ్ఞ = ధర్మములు తెలిసిన; కురుష్వ = చేయుము; మమ = నాయొక్క; పుత్రకే = పుత్రునియందు; మమ = నా యందును; చ; ఏవ = ఈ; అల్పభాగ్యస్య = అల్పభాగ్యుని; దైవతం = దైవము; హి = కదా; భవాన్ = నీవు; గురుః = గురువైన;
భావము:
సకల ధర్మములు ఎఱిగిన ఓ మునీంద్రా! నీవు నా పుత్రుని, (మీ అజ్ఞ పాటించలేని) అల్పభాగ్యుడినైన నన్ను అనుగ్రహింపుము. గురువువైన నీవు నాపాలిటి దైవము కదా!
- ఉపకరణాలు:
దేవదానవగంధర్వా
యక్షాః పతగ పన్నగాః ।
న శక్తా రావణం సోఢుం
కిం పునర్మానవా యుధి ॥
టీకా:
దేవః = దేవతలు; దానవః = దానవులు; గంధర్వా = గంధర్వులు; యక్షాః = యక్షులు; పతగః = పక్షులు,; పన్నగాః = పక్షులు, సర్పములు; న శక్తా = అశక్తులు; రావణం = రావణుని; సోఢుమ్ = సహించుటకు (ఎదిరించుటకు); కిం = ఏల?; పునః = మఱల చెప్పట; మానవాః = మానవులు; యుధి = సమరమునందు;
భావము:
దేవతలు, దానవులు, గంధర్వులు, యక్షులు, పక్షులు, పాములు యుద్ధమునందు రావణుని ఎదిరించి నిలుచుటకు సమర్థులు కారు. ఇక మానవుల సంగతి చెప్పనేల?
- ఉపకరణాలు:
స హి వీర్యవతాం వీర్యమ్
ఆదత్తే యుధి రాక్షసః ।
తేన చాహం న శక్నోమి
సంయోద్ధుం తస్య వా బలైః ।
సబలో వా మునిశ్రేష్ఠ!
సహితో వా మమాత్మజైః ॥
టీకా:
సః = అతడు; హి; వీర్యవతాం = వీరుల; వీర్యమ్ = పరాక్రమమును; ఆదత్తే = గ్రహించి; యుధి = యుద్ధములో; రాక్షసః = రాక్షసుడు; తేన = వానితో కాని; చ; అహం = నేను; న = కాదు; శక్తః = సమర్థుడను; అస్మి = నేను; సంయోద్ధుం = యుద్ధము చేయుటకు; తస్య = అతనియొక్క; వా = కాని; బలైః = బలగములతో; స = సహితముగా నున్న; బలః = సైన్యము కలవాడను; వా = ఐనను; మునిశ్రేష్ఠ! = మునులలో గొప్పవాడా; సహితః = కూడినవాడను; వా = ఐనను; మమ = నాయొక్క; ఆత్మజైః = పుత్రులతో.
భావము:
మునులలో గొప్పవాడివైన ఓ విశ్వామిత్రా! ఆ రాక్షసుడు యుద్ధములో ప్రతిపక్షవీరుల పరాక్రమము తెలుసుకుని యుద్ధము చేయును. అతనితో గాని, అతని సైన్యముతో కాని నేను స్వయముగా గాని, నా బలగము, సైన్యములతో కూడిగాని, నా పుత్రులతో కూడిగాని యుద్ధము చేయజాలను.
- ఉపకరణాలు:
కథమప్యమరప్రఖ్యం
సంగ్రామాణామకోవిదమ్ ।
బాలం మే తనయం బ్రహ్మన్!
నైవ దాస్యామి పుత్రకమ్ ॥
టీకా:
కథమ్ = ఏ విధముగ; అపి = ఐనను; అమర = సురలతో; ప్రఖ్యమ్ = సమానుడును; సంగ్రామాణామ్ = యుద్ధములందు; అకోవిదమ్ = పరిపూర్ణుడు కాని; బాలం = బాలుని; మే = నా; తనయం = తనయుని; బ్రహ్మన్! = ఓ బ్రాహ్మణోత్తమ; న = చేయలేను; ఏవ = ఏమాత్రము; దాస్యామి = ఇచ్చుట; పుత్రకమ్ = సుతుని.
భావము:
ఓ బ్రాహ్మణోత్తమ! సురలతో సమానుడు, యుద్ధవిద్యలలో ఇంకను ఆఱితేరని వాడు అయిన నా కుమారుని మీకు ఇవ్వజాలను.
- ఉపకరణాలు:
అథ కాలోపమౌ యుద్ధే
సుతౌ సుందోపసుందయోః ।
యజ్ఞవిఘ్నకరౌ తౌ తే
నైవ దాస్యామి పుత్రకమ్ ॥
టీకా:
అథ = మరియును; కాలః = యమునితో; ఉపమౌ = సమానులు; యుద్ధే = యుద్ధమందు; సుతౌ = పుత్రులు; సుందోపసుందయోః = సుందుడు, ఉపసుందుల; యజ్ఞః = యజ్ఞమునకు; విఘ్నమ్ = ఆటంకము; కరౌ = కల్పించువారు; తౌ = వారిద్దరు; తే = నీ యొక్క; న = చేయలేను; ఏవ = ఏమాత్రము; దాస్యామి = ఇచ్చుట; పుత్రకమ్ = నా పుత్రుని.
భావము:
ఓ విశ్వామిత్రా! నీ యజ్ఞమునకు ఆటంకములు కలిగించుచున్న మారీచ సుబాహువులు సుందోపసుందుల పుత్రులు. వారు యుద్ధములో యముడితో సమానులు. అందుచే నా పుత్రుని నీకు ఇవ్వజాలను.
- ఉపకరణాలు:
మారీచశ్చ సుబాహుశ్చ
వీర్యవంతౌ సుశిక్షితౌ ।
తయోరన్యతరేణాహం
యోద్ధా స్యాం ససుహృద్గణః" ॥
టీకా:
మారీచః = మారీచుడును; చ; సుబాహుః = సుబాహువును; చ; వీర్యవంతౌ = వీర్యవంతులు; సుశిక్షితౌ = మంచి శిక్షణ పొందినవారు; తయోః = వారిలో; అన్యతరేణ = ఒకరితో; అహమ్ = నేను; యోద్ధా = యుద్ధము చేయువాడను; స్యామ్ = అగుదును; ససుహృద్గణః = నా మిత్రసముదాయములతో కూడి;
భావము:
మారీచ, సుబాహువులు వీర్యవంతులు మరియు మంచి శిక్షణ పొందినవారు. నేను నా మిత్రబలగములతో కూడి, వారిరువురిలో ఒకనితో మాత్రము తలపడగలను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి నరపతిజల్పనాద్ద్విజేంద్రం
కుశికసుతం సుమహాన్ వివేశ మన్యుః ।
సుహుత ఇవ సమిద్భిరాజ్యసిక్తః
సమభవదుజ్జ్వలితో మహర్షివహ్నిః ॥
టీకా:
ఇతి = ఈ విధముగా; నరపతి = మహారాజు; జల్పనాత్ = వ్యర్థప్రసంగము వలన; ద్విజేంద్రం = ద్విజులలో శ్రేష్ఠుడైన; కుశికసుతం = కుశికపుత్రుడు విశ్వామిత్రుని; సుమహాన్ = చాలా గొప్పదైన; వివేశ = ఆవహించెను; మన్యుః = క్రోధము; సుహుతః = చక్కని హోమములో; ఇవ = వలె; సమిద్భిః = సమిధ; ఆజ్యసిక్తః = నేతిలో తడుపబడిన; సమభవత్ = అయ్యెను; ఉజ్జ్వలితః = ప్రజ్వలించినది; మహర్షి = మహర్షి; వహ్నిః = అగ్ని;
భావము:
ఈ విధమైన దశరథ మహారాజు వ్యర్థప్రలాపములు వినిన ద్విజశ్రేష్ఠుడు విశ్వామిత్ర మహర్షి చాలా కోపముతో వివశుడయ్యెను. మంచిహోమాగ్నిలో నేతిలో తడిపిన సమిధ ప్రజ్వలించునట్లు విశ్వామిత్రమహర్షి అను అగ్ని ప్రజ్వలించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
వింశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; వింశః [20] = ఇరవైయవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [20] ఇరవైయవ సర్గ సుసంపూర్ణము