వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

వాల్మీకి తెలుగు రామాయణం

బాలకాండమ్ : ॥ద్వితీయః సర్గః॥ [2 - రామాయణకావ్య ఆవిర్భావము]

  •  
  •  
  •  

1-1-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  



నారదస్య తు తద్వాక్యం
 శ్రుత్వా వాక్యవిశారదః ।
పూజయామాస ధర్మాత్మా
 సహశిష్యో మహామునిమ్ ॥

టీకా:

నారద = నారదుని; అస్య = యొక్క; తు; తత్ = ఆ; వాక్యం = పలుకులను; శ్రుత్వా = వినినంతనే; వాక్య విశారదః = నైపుణ్యముగా మాట్లాడువాడు; పూజయామాస = పూజించెను ధర్మాత్మా = ధర్మ బద్దమైన శీలము గల వాడు; సహ = సహితంగా; శిష్యః = తన శిష్యులతో; మహామునిమ్ = మహాముని, నారదుని.

భావము:

వాల్మీకి మహాముని చక్కగా మాట్లాడు నైపుణ్యము, ధర్మశీలము కలవాడు. నారదుని యొక్క మాటలు (సంక్షేప రామాయణము దాని వేదాంతార్థమును గ్రహించి) విన్న పిమ్మట తన శిష్యులతో సహా నారద మునీశ్వరుని పూజించెను.
*గమనిక:-  నారదుడు- నరతీతీ నరః ప్రోక్తం పరమాత్మా సనాతన. నర సంబంధి నారమ్. నారమ్ దదాతీతి నారదః, సమాతనమైన పరమాత్మ నర అనబడును. ఆ నరునికి సంబంభించినది నారమ్ బ్రహ్మవిద్య. ఆ బ్రహ్మవిద్యను ఇచ్చువాడు నారదుడు.

1-2-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

యథావ త్పూజితస్తేన
 దేవర్షి ర్నారదస్తదా ।
ఆపృష్ట్వై వాభ్యనుజ్ఞాతః
 స జగామ విహాయసమ్ ॥

టీకా:

యథావత్ = యోగ్యతాయుక్తముగా; పూజితః = పూజించ బడినవాడై; తేన = ఆ, వాల్మీకి మహాముని చేత; దేవర్షిః = దేవలోకపు ఋషి; నారదః = నారదుడు; తథా = ఆవిధముగా; ఆపృష్ట్వః = ప్రశ్నలు అడగకుండుట; ఏవ = నిశ్చయముగా, వావిళ్ళ నిఘంటువు; అభ్యనుజ్ఞాతః = సెలవు తీసుకొని; స = వారు; జగామ = వెడలెను; విహాయసమ్ = ఆకాశమార్గమున.

భావము:

దేవర్షి అయిన నారదుడు వాల్మీకిచే యథావిధిగా సత్కరింపబడెను. వాల్మీకి సంశయములు అన్నీ తీరినవి అని నిశ్చయించుకుని, సెలవు తీసుకొని ఆకాశమార్గమున తిరిగి వెడలెను.

1-3-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స ముహూర్తం గతే తస్మిన్
 దేవలోకం మునిస్తదా ।
జగామ తమసాతీరం
 జాహ్నవ్యా స్త్వవిదూరతః ॥

టీకా:

స = ఆ; ముహూర్తం = క్షణము; గతే = వెళ్ళగా; తస్మిన్ = ఆ నారదుడు; దేవలోకం = దేవలోకానికి; మునిః = ముని; తదా = అప్పుడు; జగామ = వెడలెను; తామసృ = తమసా నదీ; తీరం = తీరమునకు; జాహ్నవ్యాః = గంగా నదికి; తు; అవిదూరతః = సమీపాన ఉన్న.

భావము:

ఆ వాల్మీకి నారద మహర్షి దేవలోకం వెడలిన పిమ్మట గంగానదికి సమీపాన ఉన్న తమసా నదీ తీరానికి వెడలెను.
*గమనిక:-   1) జాహ్నవి – వ్యు. జహ్నుకస్య, జహ్నోః ఇయమ్- జహ్ను+అణ్ జిప్, త. ప్ర, జహ్నుమహర్షి కూతురు కనుక జాహ్నవి, గంగానది; 2) జహ్ను మహర్షి, గంగ తన యజ్ఞవాటికను ముంచెత్తుటచే కుపితుడై, గంగానదిని పీల్చివేసెను. పిమ్మట దేవతలు, ఋషులు ప్రార్థింపగా, తన చెవులనుండి ఆ నదిని విడిచిపుచ్చెను. అందువలన గంగకు, జహ్ను మహర్షి తండ్రి వంటివాడు. కావున, గంగకు జాహ్నవి అను వ్యవహార నామము కలిగెను. 3. పురూరవుని తరువాత ఐదవ (5వ) తరం వాడు గంగని పుక్కిట పట్టిన జహ్నుడు; జహ్నునకు పిమ్మట ఐదవ (5వ) తరం వాడు గాధి, (పోతెభా. 9-422-వ.). 4. తమసా నది- తమసము నల్లరంగు.

1-4-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స తు తీరం సమాసాద్య
 తమసాయా మునిస్తదా ।
శిష్యమాహ స్థితం పార్శ్వే
 దృష్ట్వా తీర్థమకర్దమమ్ ॥

టీకా:

స = ఆ; తు; తీర్థమ్ = రేవును; సమాసాద్య = చేరుకుని; తమసాయా = తమసానది యొక్క; మహామునిః = వాల్మీకి మహాముని; శిష్యమ్ = శిష్యునితో; ఆహ = పలికెను; స్థితమ్ = ఉన్న; పార్శ్వే = పక్కనే; దృష్ట్వా = చూసి; తీర్థమ్ = రేవును; అకర్దమమ్ = బురదలేని దానిని.

భావము:

వాల్మీకి మహాముని తమసా రేవు చేరుకుని; నిర్మలమైన; నిష్కల్మషమైన ఆ తీరమును చూసి పక్కనే ఉన్న శిష్యుడు భరద్వాజునితో ఇలా పలికెను.

1-5-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

“అకర్దమమిదం తీర్థం
 భరద్వాజ! నిశామయ ।
రమణీయం ప్రసన్నాంబు
 సన్మనుష్యమనో యథా ॥

టీకా:

అకర్దమం = అమలినమైనది; ఇదం = ఈ; తీర్థమ్ = రేవుని; భరద్వాజ = భరధ్వాజుడా; నిశామయ = గమనించుము; రమణీయం = చక్కనిది; ప్రసన్న = నిర్మలమైన; అంబు = జలము కలది; సన్మనుష్య = సత్పురుషుని; మనః = మనస్సు; యథా = వలె.

భావము:

“ఓ శిష్యా! భరధ్వాజుడా! సత్పురుషుని మనస్సు వలె నిర్మలమై, నిష్కల్మషమై, మనోహరమైనటువంటి ఈ రేవుని చూడుము.

1-6-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

న్యస్యతాం కలశస్తాత
 దీయతాం వల్కలం మమ ।
ఇదమే వావగాహిష్యే
 తమసాతీర్థ ముత్తమమ్" ॥

టీకా:

న్యస్య = క్రింద ఉంచుము; కలశః = కలశమును; తాత = నాయనా; దీయతామ్ = ఈయుము; వల్కలమ్ = నారబట్టలు; మమ = నాకు; ఇదమ్ = ఇక్కడ; ఏవ = మాత్రమే; అవగాహిష్యే = స్నానము ఆచరించెదను; తమసా తీర్థమ్ = తమసా నదీ రేవు; ఉత్తమమ్ = శ్రేష్ఠమైనది.

భావము:

నాయనా! కలశమును క్రింద ఉంచుము. నాకు నారచీర ఇమ్ము, శ్రేష్ఠమైన ఈ తమసా రేవులోనే నేను స్నానమాచరించెదను.”

1-7-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఏవముక్తో భరద్వాజో
 వాల్మీకేన మహాత్మనా ।
ప్రాయచ్ఛత మునేస్తస్య
 వల్కలం నియతో గురోః ॥

టీకా:

ఏవమ్ = ఈ విధంగా; ఉక్త = చెప్పిన తరువాత; భరధ్వాజః = భరధ్వాజుడు; వాల్మీకేన = వాల్మీకి అను; మహాత్మనా = గొప్ప మనస్సు కలవాని చేత; ప్రాయచ్ఛత = ఇచ్చెను; మునేః = ముని వాల్మీకికి; తస్య = ఆ; వల్కలం = నార చీరలను; నియతః = విధేయుడైన; గురోః = గురువునకు.

భావము:

మహాత్ముడైన వాల్మీకి చెప్పిన వచనములు విని, గురువునకు విధేయుడైన భరధ్వాజుడు, ఆ మహామునికి నారచీరలు అందించెను.

1-8-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స శిష్యహస్తాదాదాయ
 వల్కలం నియతేంద్రియః ।
విచచార హ పశ్యంస్తత్
 సర్వతో విపులం వనమ్ ॥

టీకా:

స = ఆ వాల్మీకి; శిష్య = శిష్యుని; హస్తాత్ = చేతినుండి; ఆదాయ = తీసుకుని; వల్కలమ్ = నారచీరలను; నియతేంద్రియః = ఇంద్రియనిగ్రహం గలిగిన వాడు; విచచార = సంచరించెను; హ; పశ్యమ్ = చూచుచూ; తత్ = అక్కడ; సర్వతః = అంతటను; విపులమ్ = విశాలమైన; వనమ్ = వనమును.

భావము:

ఇంద్రియ నిగ్రహము గల ఆ వాల్మీకి తన శిష్యుడు ఇచ్చిన నారచీరలు ధరించి, విశాలమైన వనము అంతటినీ పరికిస్తూ సంచరించెను.

1-9-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్యాభ్యాశే తు మిథునం
 చరంత మనపాయినమ్ ।
దదర్శ భగవాంస్తత్ర
 క్రౌంచయో శ్చారునిఃస్వనమ్ ॥

టీకా:

తస్య = ఆ రేవుకు; అభ్యాశే = చేరువలోనే; తు; మిథునం = జంట; చరంతమ్ = తిరుగుచున్న; అనపాయినమ్ = ఎడబాటులేనివి; దదర్శః = చూచెను; భగవాన్ = భగవత్స్వరూపమైన ఆ వాల్మీకి మహర్షి; తత్ర = ఆ ప్రదేశములో; క్రౌంచయోః = రాగిరంగు తల ఉండే కొంగ జాతికి చెందిన క్రౌంచ పక్షుల జంటను; చారు = చక్కటి; నిస్వనమ్ = ధ్వని చేయువానిని / కూయువానిని.

భావము:

అక్కడ ఆ వనమునందు ఆ రేవుకు చేరువలో భగవత్స్వరూపుడైన ఆ వాల్మీకి మహర్షి, చక్కగా కూయుచూ సంచరిస్తున్న ఎన్నడూ ఎడబాయని ఒక క్రౌంచ పక్షుల జంటను చూచెను.

1-10-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్మాత్తు మిథునాదేకం
 పుమాంసం పాపనిశ్చయః ।
జఘాన వైరనిలయో
 నిషాదస్తస్య పశ్యతః ॥

టీకా:

తస్మాత్ = ఆ; మిథునాత్ = మిథునం నుండి; ఏకమ్ = ఒకటైన; పుమాంసం = పురుష పక్షిని; పాప = పాపముచేయుటకు; నిశ్చయః = నిర్ణయించుకున్న వాడు; జఘాన = చంపెను; వైర = విద్వేమునకు; నిలయః = స్థానమైన వాడు అయిన; నిషాదః = ఒక బోయవాడు; తస్య = ఆ వాల్మీకి మహాముని; పశ్యతః = చూస్తుండగానే.

భావము:

పాపిష్టివాడు, విద్వేష పూరితుడు అయిన ఒక బోయవాడు ఆ వాల్మీకి ముని చూస్తుండగా ఆ జంటపక్షులలోని పురుష పక్షిని చంపెను.

1-11-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తం శోణితపరీతాంగం
 వేష్టమానం మహీతలే ।
భార్యా తు నిహతం దృష్ట్వా
 రురావ కరుణాం గిరమ్ ॥

టీకా:

తమ్ = ఆ మగ పక్షిని; శోణిత = రక్తముతో; పరీతః = తడిసిన; అంగం = శరీరాంగములు కలిగిన; వేష్టమానమ్ = విలవిలలాడుచు పొరలుతూ; మహీతలే = భూమిపైన; భార్యః = ఆడపక్షి; తు; నిహతమ్ = చంపబడినదానిని; దృష్ట్వా = చూచి; రురావ = రోదించెను; కరుణామ్ = జాలి కలిగించు; గిరమ్ = వాక్కుతో.

భావము:

ఆ నిషాదునిచే కొట్టబడి మగ క్రౌంచము రక్తముతో తడిసి నేలపై విలవిల కొట్టుకుని చచ్చిపోయింది. అది చూచిన, దాని జత ఆడ క్రౌంచపక్షి దీనముగా రోదించుచుండెను.

1-12-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వియుక్తా పతినా తేన
 ద్విజేన సహచారిణా ।
తామ్రశీర్షేణ మత్తేన
 పత్రిణా సహితేన వై ॥

టీకా:

వియుక్తా = వేరుపడినదైన; పతినా = భర్త; తేన = ఆ; ద్విజేన = పక్షిని; సహచారిణా = తనతో కూడా తిరుగునది; తామ్ర శీర్షేణ = రాగిరంగు కల తల కలిగినది; మత్తేన = మదించి ఉన్నది; పత్రిణా = రెక్కలు కలిగినది; సహితేనవై = కలది.

భావము:

ఎర్రని తల, కామముతో మదించిన అందమైన రెక్కలు కలిగి తనతో కలిసి మెలిగే భర్తతో వియోగము పొందిన ఆ ఆడ క్రౌంచ పక్షిని.

1-13-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తథా తు తం ద్విజం దృష్ట్వాం
 నిషాదేన నిపాతితమ్ ।
ఋషే ర్ధర్మాత్మనస్తస్య
 కారుణ్యం సమపద్యత ॥

టీకా:

తథా = అప్పుడు; తు; తం = తను; ద్విజమ్ = పక్షిని; దృష్ట్వా = చూచి; నిషాదేన = బోయవానిచే; నిపాతితమ్ = పడగొట్టబడినదానిని; ఋషే = ఋషికి; ధర్మాత్మనః = ధర్మస్వభావుడైన వానికి; తస్య = ఆ; కారుణ్యమ్ = జాలి; సమపద్యత = కలిగెను.

భావము:

అపుడు ఆ బోయవానిచే పడగొట్టబడిన ఆ పక్షిని చూడగానే, ధర్మాత్ముడైన ఆ వాల్మీకి మహర్షికి మిక్కిలి జాలి కలిగెను.

1-14-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తతః కరుణవేదిత్వాత్
 అధర్మోఽ యమితి ద్విజః ।
నిశామ్య రుదతీం క్రౌంచీమ్
 ఇదం వచనమబ్రవీత్ ॥

టీకా:

తతః = అటు పిమ్మట; కరుణ = జాలి; వేదిత్వాత్ = వేదన కలిగినవాడై; అధర్మః = ధర్మము కాని; అయమ్ = ఆయొక్క; ద్విజః = వాల్మీకి మహర్షి; నిశామ్య = చూచి; రుదతీమ్ = ఏడ్చుచున్న; క్రౌంచీమ్ = ఆడక్రౌంచపక్షిని; ఇదం = ఈ; వాక్యమ్ = పలుకులు; అబ్రవీత్ = పలికెను

భావము:

వాల్మీకి మహర్షి ఆ అధర్మమమును చూచి కరుణాపూరిత వేదన పొందెను. రతి భంగమై పతి వియోగ దుఃఖముతో, ఏడ్చుచున్న ఆ ఆడక్రౌంచ పక్షిని చూచి ఇట్లనెను.

1-15-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

“మా నిషాద! ప్రతిష్ఠాం త్వం
 అగమ శ్శాశ్వతీః సమాః ।
యత్క్రౌంచ మిథునాదేకమ్
 అవధీః కామమోహితమ్" ॥

టీకా:

మా = అగుగాక, తప్పదు; నిషాద = ఓ బోయవాడా; ప్రతిష్ఠామ్ = ఉండుటను; త్వమ్ = నీవు; అగమః = పొందలేవు; శాశ్వతీః = చాలాకాలము, స్థిరములైన; సమాః = కాలము; యత్ = ఏ కారణము వలన; క్రౌంచ = క్రౌంచ పక్షుల; మిథునాత్ = జంటనుండి; కామ = కామమునందు; మోహితమ్ = మోహము చెందియున్న; ఏకమ్ = ఒకదానిని; అవధీః = చంపినావో; (తత్ = అదే కారణము వలన).

భావము:

“ఓ బోయవాడా! నీవు క్రౌంచపక్షి దంపతులనుండి; రతిపరవశమైన ఒక దానిని చంపినావు. కావున నీవు చాల కాలము జీవించకుందువు గాక.”
*గమనిక:-  అనుకోకుండా వాల్మీకి మహర్షి నోటినుండి వచ్చిన ఇది ఆది శ్లోకము అను పేర ఆవిష్కరణ పొంది, బహుళ ప్రసిద్ధి పొందినది.

1-16-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్యైవం బ్రువతశ్చింతా
 బభూవ హృది వీక్షతః ।
“శోకాఽఽర్తేనాస్య శకునేః
 కిమిదం వ్యాహృతం మయా" ॥

టీకా:

తస్య = అది; ఏవమ్ = అంతా; బ్రువతః = పలికిన పిమ్మట; చింతా = ఆలోచన; బభూవ = కలిగెను; హృది = హృదయమునందు; వీక్షతః = పరిశీలించగా; శోకాః = శోకముచే; ఆర్తేన = ఆర్తిని పొందిన; అస్య = అతడు; శకునేః = పక్షి కొఱకు; కిం = ఏమి; ఇదమ్ = ఈ వాక్యము; వ్యాహృతమ్ = పలుకబడిన; మయా = నా చేత.

భావము:

ఈ విధముగా శాపమువంటి పలుకులు పలికిన వాల్మీకి మహాముని, తన మనసులో “ఆహా!! ఏమి ఇది? ఈ పక్షిని చూసిన శోక ఆర్తులతో ఇలా పలికితిని ఏమిటి?” అని ఆలోచించసాగెను.

1-17-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

చింతయన్ స మహాప్రాజ్ఞః
 చకార మతిమాన్ మతిమ్ ।
శిష్యం చైవాబ్రవీద్వాక్యమ్
 ఇదం స మునిపుంగవః ॥

టీకా:

చింతయన్ = ఆలోచించుతూ; స = ఆ వాల్మీకి; మహా ప్రాజ్ఞః = గొప్ప ప్రజ్ఞాశాలి; చ = ఇలా; కార = నిశ్చయించుకొనెను; మతిమాన్ = జ్ఞాని; మతిం = మనసులో; శిష్యమ్ = శిష్యుని; చ = తో; ఇవాం = ఇలా; అబ్రవీత్ = చెప్పెను; వాక్యమ్ = మాటలను; ఇదమ్ = వీటిని; స = ఆ; ముని పుంగవః = ముని శ్రేష్టుడు.

భావము:

మహా జ్ఞాని, పండితుడు అయిన ఆ వాల్మీకి మునిపుంగవుడు నిశ్చయము చేసుకొని తన శిష్యులతో ఈ విధముగా చెప్పెను.

1-18-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

“పాదబద్ధోఽ క్షరసమః
 తంత్రీలయ సమన్వితః ।
శోకాఽఽర్తస్య ప్రవృత్తో మే
 శ్లోకో భవతు నాన్యథా" ॥

టీకా:

పాదబద్ధః = నాలుగు పాదములతో కూర్చబడినది; అక్షరసమః = సమానమైన అక్షరములు కలది; తంత్రీ = వీణాతంత్రులపై; లయ = కూర్చుటకు తగిన లయతో; సమన్వితః = కూడినది అయిన; శోకా౭౭ర్తస్య = శోకముతో; ఆర్తస్య = ఆర్తిచెందినవాడనై ఉండగా; ప్రవృత్తః = అప్రయత్నముగా పలికిన పలుకు; మే = నానుండి; శ్లోకః = శ్లోకముగా; భవతు = అగుగాక; న = కాదు; అన్యథా = మరొకవిధముగా.

భావము:

“శోకార్తుడనై ఉండగా నేను అప్రయత్నంగా పలికినట్టిది, సమానమైన అక్షరములు గల నాలుగు పాదములలో కూర్చబడినది. వీణపై లయతో కూర్చి పాడుటకు అనుకూలముగా ఉన్నది. కావున ఇది శ్లోకము అను పేరుతో మాత్రమే ప్రసిద్ధి కావలెను.
*గమనిక:-   1) చూ. శ్లోకము వాల్మీకీయము- ఛందస్సు వ్యాసము లింకు. 2) నిషాదుడు కొట్టిన క్రౌంచ పక్షిని వాల్మీకిమహర్షి కనిన సంఘటన ఎంతో బలీయమైనది. కావ్యము అనే ప్రక్రియను ప్రేరేపించి అద్భుతమైన ఆదికావ్యం వెలువరింప చేసినది.

1-19-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శిష్యస్తు తస్య బ్రువతో
 మునే ర్వాక్య మనుత్తమమ్ ।
ప్రతిజగ్రాహ సంతుష్టః
 తస్య తుష్టోఽ భవద్గురుః ॥

టీకా:

శిష్య స్తు = శిష్యుడును; తస్య = ఈవిధముగా; బ్రువతః = పలుకుచున్న; మునేః = వాల్మీకి ముని యొక్క; వాక్యమ్ = పలుకు; అనుత్తమమ్ = అత్యుత్తమమైనదానిని; ప్రతి జగ్రాహ = స్వీకరించెను; సం = మిక్కిలి; హృష్ట = సంతోషించినవాడై; తస్య = అతని విషయమున; తుష్టః = సంతోషించినవాడు; ఆభవత్ = ఆయెను; గురుః = గురువు.

భావము:

వాల్మీకి మాటలు వినిన శిష్యుడు కూడ అత్యుత్తమమైన ఆ ‘మా నిషాద’ ఇత్యాది వాక్యమును మిక్కిలి సంతోషమతో స్వీకరించెను. అనగా దానిని కంఠస్థము చేసెను. శిష్యుని విషయమున గురువు వాల్మీకి సంతోషించెను

1-20-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సోఽ భిషేకం తతః కృత్వా
 తీర్థే తస్మిన్ యథావిధి ।
తమేవ చింతయన్నర్థమ్
 ఉపావర్తత వై మునిః ॥

టీకా:

సః = ఆ; అభిషేకమ్ = స్నానమును; తతః = అటు పిమ్మట; కృత్వా = ఆచరించి (చేసి); తీర్థే = రేవు; తస్మిన్ = దానియందు; యథావిధి = పద్దతి ప్రకారము; తమ్ = తన; ఏవ = లోనే; చింతయన్ = ఆలోచించుచు; అర్థమ్ = విషయమును; ఉపావర్తత వై = ఆశ్రమము వైపు వెనుదిరిగెను; మునిః = ఆ వాల్మీకి మహర్షి.

భావము:

పిమ్మట వాల్మీకి మహాముని ఆ రేవు యందు యాథావిధి స్నానమాచరించి అక్కడ జరిగిన సంఘటన గురించి ఆలోచించుచు ఆశ్రమము వైపు మరలెను.

1-21-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

భరద్వాజస్తతః శిష్యో
 వినీతః శృతవా న్మునేః ।
కలశం పూర్ణమాదాయ
 పృష్ఠతోఽ నుజగామ హ ॥

టీకా:

భరధ్వాజః = భరధ్వాజుడు; తతః = అప్పుడు; శిష్యః = శిష్యుడు కూడా; వినీతః = వినయవంతుడు అయిన; శ్రుతవాన్ = శాస్త్రములు ఎరిగినవాడు; మునిః = ముని; పూర్ణమ్ = నిండిన; కలశమ్ = కలశమును; ఆదాయ = గ్రహించి; పృష్టతః = వెనుక; అనుజగామ = వాల్మీకి మునిని అనుసరించెను.

భావము:

అప్పుడు, శాస్త్రపారంగతుడు, మననశీలుడు, వినయవంతుడు అయిన శిష్యుడు భరధ్వాజుడు, జలపూర్ణమైన కలశమును తీసుకొని వాల్మీకి మునిని అనుసరించెను.

1-22-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

స ప్రవిశ్యాశ్రమపదం
 శిష్యేణ సహ ధర్మవిత్ ।
ఉపవిష్టః కథాశ్చాన్యాః
 చకార ధ్యానమాస్థితః ॥

టీకా:

స = ఆ వాల్మీకి; ప్రవిశ్య = ప్రవేశించి; ఆశ్రమ = ఆశ్రమ; పదమ్ = స్థానమును; శిష్యేణ = శిష్యునితో; సహ = సాటి; ధర్మవిత్ = ధర్మవేత్త; ఉపవిష్టః = కూర్చున్నవాడై; కథాః = ఏవిధముగా జరిగెనో; చ = అవి; అన్యాః = ఇతరములైనవి; చ = కూడ; చకార = చేయుచూ; ధ్యానమ్ = స్మరించుచు; ఆస్థితః = ఉండేను.

భావము:

ఆ వాల్మీకి మహాముని తోటి ధర్మవేత్త ఐన శిష్యునితో గూడ ఆశ్రమము ప్రవేశించి, కూర్చొని, అంతకు మునుపు జరిగిన పక్షి వృత్తాంతమూ ఇతర విషయమలు స్మరించుచు ముచ్చటించెను.

1-23-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఆజగామ తతో బ్రహ్మా
 లోకకర్త్తా స్వయం ప్రభుః ।
చతుర్ముఖో మహాతేజా
 ద్రష్టుం తం మునిపుంగవమ్ ॥

టీకా:

ఆజగామ = వచ్చెను; తతః = అటు పిమ్మట; బ్రహ్మా = బ్రహ్మదేవుడు {బ్రహ్మ- వ్యు. బృహి- బృంహ, వృద్ధౌ + మనిన్, కృప్ర., ప్రజలను వర్థిల్లజేయువాడు. నలువ, హిరణ్యగర్భుడు బ్రహ్మదేవుడు}; లోక = లోకములను; కర్తా = సృజించువాడును; స్వయమ్ = స్వయముగా; ప్రభుః = లోకములకు అధిపతియు; చతుర్ముఖః = నలువ, నాలుగు ముఖములు కలవాడును; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజస్సు కలవాడును; ద్రష్టుమ్ = చూచుటకు; తమ్ = ఆ వాల్మీకి; మునిపుంగవమ్ = మునులలో శ్రేష్ఠుడైనవానిని.

భావము:

అప్పుడు లోక సృష్టికర్తయు, అధిపతియును, నాలుగు ముఖములు కలవాడును, మహాతేజశ్శాలియు అగు బ్రహ్మదేవుడు, ముని శ్రేష్టుడైన ఆ వాల్మీకిని చూచుటకు స్వయముగా విచ్చెసెను.
*గమనిక:-   లోకము- వ్యు. లుక, గతౌ, పరిభ్రమణే + ఘఞ్, కృ.ప్ర. నిత్యమూ పరిభ్రమించు నవి. భూలోకాది. ముల్లోకములు, చతుర్దశలోకములు.

1-24-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వాల్మీకిరథ తం దృష్ట్వా
 సహసోత్థాయ వాగ్యతః ।
ప్రాంజలిః ప్రయతో భూత్వా
 తస్థౌ పరమవిస్మితః ॥

టీకా:

వాల్మీకిః = వాల్మీకి; అథ = పిమ్మట; తమ్ = ఆతనిని; దృష్ట్వా = చూచిన; సహసః = వెంటనే; ఉత్థాయ = లేచి; వాగ్యతః = మౌనము వహించినవాడై; ప్రాంజలిః భూత్వా = చేతులు ముకుళించి; ప్రయతః = అప్రమత్తకల; భూత్వా = వాడై; తస్థౌ = నిలబడెను; పరమవిస్మితః = ఎంతో ఆశ్చర్యము చెందినవాడై.

భావము:

ఆ వాల్మీకిమహర్షి; బ్రహ్మను చూసి, ఆశ్చర్యచకితుడై వెంటనే లేచి దోసిలి జోడించి అప్రమత్తతో మౌనముగా నిలబడెను.

1-25-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

పూజయామాస తం దేవం
 పాద్యార్ఘ్యాసన వందనైః ।
ప్రణమ్య విధివచ్చైనం
 పృష్ట్వా చైవ నిరామయమ్ ॥

టీకా:

పూజయామాస = పూజించెను; తమ్ = ఆయొక్క; దేవమ్ = దేవుని, బ్రహ్మదేవుని; పాద్య = పాదముల కొఱకు నీరు; అర్ఘ్య = చేతుల కొఱకు నీరు; ఆసన = ఆసనము; వందనైః = నమస్కారములచే; ప్రణమ్య = మిక్కిలి వంగినవాడై, వినమృడై; విధివత్ = విధిపూర్వకముగా; ఏనామ్ = వారిని; పృష్ట్వా = అడిగి; చ; ఇవ = గురించి; నిరామయమ్ = కుశలము.

భావము:

వాల్మీకి ఆ బ్రహ్మదేవునికి అర్ఘ్యము, పాద్యము, ఆసనము, వందనములు సమర్పించి పూజించెను. యథావిధిగా వినమ్రుడై, క్షేమసమాచారములు అడిగెను.

1-26-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అథోపవిశ్య భగవాన్
 ఆసనే పరమార్చితే ।
వాల్మీకియే చ ఋషయే
 సందిదేశాసనం తతః ॥

టీకా:

అథ = పిమ్మట; ఉపవిశ్య = కూర్చుని; భగవాన్ = పూజ్యనీయుడైన, బ్రహ్మదేవుడు; ఆసనమ్ = ఆసనమున; పరిమార్చితే = మిక్కిలి పూజించబడినట్టి; వాల్మీకియే = వాల్మీకితో; చ; ఋషయే = మహర్షియైన; సందిదేశ = చూపెను; ఆసనమ్ = ఆసనమును; తతః = అచ్చట ఉన్నదానిని.

భావము:

భగవంతుడైన బ్రహ్మదేవుడు పరమపూజితమగు ఉత్తమాసనముపై కూర్చుండి “నీవు కూడా ఈ ఆసనము గ్రహించుము” అని వాల్మీకితో చెప్పెను.

1-27-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

బ్రహ్మణా సమనుజ్ఞాతః
 సోఽ ప్యుపావిశదాసనే ।
ఉపవిష్టే తదా తస్మిన్
 సాక్షాల్లోకపితామహే ॥

టీకా:

బ్రహ్మణా = బ్రహ్మచేత; సమనుజ్ఞాత = అనుజ్ఞ ఇవ్వబడినవాడై; సః = అతడు; అపి = కూడా; ఉపావిశత్ = కూర్చుండెను. ఆసనే = ఆసనమునందు; ఉపవిష్టే = కూర్చుండగా; తదా = అప్పుడు; తస్మిన్ = ఆ బ్రహ్మదేవుడు; సాక్షాత్ = ప్రత్యక్షముగా; లోకపితామహే = బ్రహ్మదేవుడు.

భావము:

వాల్మీకి బ్రహ్మదేవుని అనుజ్ఞతో ఆసనముపై కూర్చుండెను. అట్లు బ్రహ్మదేవుని ఎదురుగా కూర్చున్న వాల్మీకి మహర్షి ఆ క్రౌంచపక్షి గురించి ఆలోచించసాగెను.

1-28-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తద్గతేనైవ మనసా
 వాల్మీకి ర్ధ్యానమాస్థితః ।
పాపాత్మనా కృతం కష్టం
 వైరగ్రహణ బుద్ధినా ॥

టీకా:

తత్ = ఆ; గతేనైవ = ఆ జరిగిన దానినే; మనసా = మనస్సులో; వాల్మీకిః = వాల్మీకి; ధ్యానమ్ = చింతించుటను; ఆస్థితః = అవలంబించెను; పాపాత్మనా = ఆ పాపాత్మునిచే; కృతమ్ = చేయబడినది; కష్టమ్ = బాధించుకార్యము; వైర = వైరముచే; గ్రహణ = పట్టుకొనవలెనను; బుద్ధినా = ఆలోచనతో.

భావము:

జరిగినది తలుచుకుంటూ, “ఆ పాపాత్ముడు వైరముచే దానిని పట్టుకొనుటకు ఎంతటి ఘోరకార్యము చేసినాడు.” అని ఆలోచించసాగెను.

1-29-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

యస్తాదృశం చారురవం
 క్రౌంచం హన్యాదకారణాత్" ।
శోచన్నేవ ముహుః క్రౌంచీమ్
 ఉపశ్లోకమిమం పునః ॥

టీకా:

యః = ఆ బోయవాడు; తాదృశమ్ = అట్టి; చారురవమ్ = మధురధ్వని గల; క్రౌంచం = క్రౌంచ పక్షిని; హన్యాత్ = చంపెనుకదా; అకారణాత్ = కారణము లేకుండ; శోచన్ = దుఃఖించుచు; ఇవ = వలె; ముహుః = మరల; క్రౌంచీమ్ = క్రౌంచ పక్షిని గూర్చిన; ఉప = చిన్న; శ్లోకమ్ = శ్లోకమును; ఇమమ్ = దానిని; పునః = మరల.

భావము:

“చక్కగా కూసే ఆ క్రౌంచ పక్షిని నిష్కారణముగ బోయవాడు చంపివేసినాడు” అని తలచుచు మరల మరల మా నిషాది శ్లోకమును గానము చేసెను.

1-30-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

జగావంతర్గతమనా
 భూత్వా శోకపరాయణః ।
తమువాచ తతో బ్రహ్మా
 ప్రహస న్మునిపుంగవమ్ ॥

టీకా:

జగౌ = గానముచేయుచు; అంతర్గతమనాః = తన మనస్సులో; భూత్వా = ఆయెను; శోకపరాయణః = దుఃఖపరవశుడు; తమ్ = అతనిని (వాల్మీకిని) గూర్చి; ఉవాచ = పలికెను; తతః = పిమ్మట; బ్రహ్మా = బ్రహ్మ; ప్రహసన్ = నవ్వుచు; మునిపుంగవమ్ = ముని శ్రేష్ఠునితో.

భావము:

మరల మరల మానిషాది శ్లోకమును గానము చేయుచూ మనసులో దుఃఖపరవశు డాయెను. అప్పుడు బ్రహ్మదేవుడు నవ్వుచు, వాల్మీకితో ఇలా పలికెను.

1-31-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

శ్లోక ఏవాస్త్వయం బద్ధో
 నాత్ర కార్యా విచారణా ।
మచ్ఛందాదేవ తే బ్రహ్మన్!
 ప్రవృత్తేయం సరస్వతీ ॥

టీకా:

శ్లోకః = శ్లోకముగ; ఏవ = మాత్రమే; అస్తు = అగుగాక; అయమ్ = ఇది; బద్ధః = కూర్చబడినది; న = లేదు; అత్ర = అందు; కార్యా = చేయవలసిన; విచారణా = ఆలోచన; మత్ = నా యొక్క; ఛందాత్ = ఇచ్ఛ ప్రకారము; ఏవ = మాత్రమే; తే = నీకు; బ్రహ్మన్ = ఓ బ్రహ్మర్షీ; ప్రవృత్తా = పుట్టినది; ఇయమ్ = ఈ; సరస్వతీ = వాక్కు;

భావము:

“ఓ బ్రహ్మర్షీ! ఇది శ్లోకముగనే కూర్చబడు గాక. నా ఇచ్ఛను అనుసరించి మాత్రమే ఈ వాక్కు నీయందు కలిగినది.

1-32-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రామస్య చరితం కృత్స్నం
 కురు త్వమృషిసత్తమ!।
ధర్మాత్మనో గుణవతో
 లోకే రామస్య ధీమతః ॥

టీకా:

రామస్య = రాముని యొక్క; చరితమ్ = చరిత్రమును; కృత్స్నమ్ = సర్వమూ; కురు = రచింపుము, కూర్చుము; త్వమ్ = నీవు; ఋషిసత్తమ = ఓ ఋషిశ్రేష్ఠుడా; ధర్మాత్మనః = ధర్మస్వభావుడును; గుణవతః = ప్రశస్తగుణములు కలవాడును; లోకే = లోకమంతటిలోనూ; రామస్య = రాముడే; ధీమతః = బుద్ధిమంతుడును.

భావము:

ఓ వాల్మీకి మహర్షీ! శ్రీరాముని చరిత్రము సమస్తమును నీవు రచింపుము. ధర్మస్వభావుడు, ప్రశస్తములైన గుణములు కలవాడు, బుద్ధిమంతుడును, ధైర్యశాలియును లోకంలో రాముడే.

1-33-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వృత్తం కథయ ధీరస్య
 యథా తే నారదాచ్ఛ్రుతమ్ ।
రహస్యం చ ప్రకాశం చ
 యద్వృత్తం తస్య ధీమతః ॥

టీకా:

వృత్తం = వృత్తాంతము; (ఆ విధముగా) కథయ = చెప్పుము ధీరస్య = బుద్ధశాలి; యథా = ఏవిధముగా; తే = నీచేత; నారదాత్ = నారదునివలన; శ్రుతమ్ = వినబడెనో; రహస్యమ్ = రహస్యమైనది; చ; ప్రకాశమ్ = దీప్తిమంతము; చ; యత్ = ఏ; వృత్తమ్ = చరితము కలదో; తస్య = అది; ధీమతః = ప్రజ్ఞావంతమైనది.

భావము:

రాముని వృత్తాంతమును, నారదుని నుండి నీవు వినినట్లు చెప్పుము. ఈ వృత్తాంతము రహస్యమైనది; ప్రకాశమైనది; ప్రజ్ఞావంతమైనది.
*గమనిక:-  *- రహస్యమ్ - రహః (ఏకాంతముగా / ఏకాగ్రముగా) స్యమ్ (శబ్దము చేయుట / పలుకుట). మననము చేయదగ్గది.

1-34-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రామస్య సహసౌమిత్రేః
 రాక్షసానాం చ సర్వశః ।
వైదేహ్యాశ్చైవ యద్వృత్తం
 ప్రకాశం యది వా రహః ॥

టీకా:

రామస్య = ఆ రామునిగురించి; సహ = దానితో పాటు; సౌమిత్రేః = లక్ష్మణునిగురించి; రాక్షసానామ్ = రాక్షసులయొక్క; చ; సర్వశః = మొత్తమంతా; వైదేహ్యాః = సీతాదేవిగురించి; ఇవ = వంటివి; యత్ = ఏదైతే ఉందో ఆ; వృత్తమ్ = చరితము; ప్రకాశమ్ = తెలిసినది; యది వా = పక్షాంతరమున లేదా; రహః = తెలియనిది.

భావము:

లక్ష్మణ సహితుడైన రాముడు గురించి, సీత గురించి, రాక్షసులు గురించి వీరందరి చరితములు తెలిసినవి, ఇంకా తెలియనివి..ది.
*గమనిక:-  *- రహస్యమ్ - రహః (ఏకాంతముగా / ఏకాగ్రముగా) స్యమ్ (శబ్దము చేయుట / పలుకుట). మననము చేయదగ్గది.

1-35-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తచ్చాప్యవిదితం సర్వం
 విదితం తే భవిష్యతి ।
న తే వాగనృతా కావ్యే
 కాచిదత్ర భవిష్యతి ॥

టీకా:

తత్ = అదియు; చ; అపి = కూడ; అవిదితమ్ = తెలియనిదైనను; విదితమ్ = తెలిసినదిగా; తే = నీకు; భవిష్యతి = కాగలదు. న = కాదు; తే = నీయొక్క; వాక్ = వాక్కు; అనృతా = అసత్యమైనది; కావ్యే = కావ్యములో; కాచిత్ = ఒక్కటియు; అత్ర = దానిలో; భవిష్యతి = కలుగదు;

భావము:

నీకింతవరకు తెలియనిది కూడా ఇప్పుడు, బాగుగా తెలియగలదు. ఈ కావ్యములో నీవు చెప్పిన ఒక్క మాటయు ఎప్పటికీ అసత్యము కానేరదు.

1-36-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కురు రామకథాం పుణ్యాం
 శ్లోకబద్ధాం మనోరమామ్ ।
యావత్స్థాస్యంతి గిరయః
 సరితశ్చ మహీతలే ।
తావ ద్రామాయణకథా
 లోకేషు ప్రచరిష్యతి ॥

టీకా:

కురు = చేయుము; రామకథామ్ = రాముని కథను; పుణ్యామ్ = పుణ్యమైనదిగా; శ్లోక = శ్లోకములలో; బద్ధామ్ = కూర్చబడినదిగా; మనోరమామ్ = మనోహరమైనదిగా; యావత్ = ఎంతవరకు; స్థాస్యంతి = ఉండగలవో; గిరయః = పర్వతములును; సరితః = నదులును; చ; మహీతలే = భూతలమునందు; తావత్ = అంతవరకు; రామయణకథా = రామాయణ కథ; లోకేషు = లోకములందు; తావత్ = అంతవరకు; రామాయణకథా = రామాయణము; లోకేషు = లోకములో; ప్రచరిష్యతి = ప్రవర్తింపగలదు;

భావము:

రామకథను పుణ్యప్రదముగను, మనోహరంజకముగనూ, శ్లోకములలో కూర్చబడినదిగను రచింపుము. లోకంలో పర్వతాలు, నదులూ ఉండు నంతవరకూ, లోకంలో రామాయణము ప్రచారములో ఉండును.

1-37-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

యావద్రామస్య చ కథా
 త్వత్కృతా ప్రచరిష్యతి ।
తావదూర్ధ్వమధశ్చ త్వమ్
 మల్లోకేషు నివత్స్యసి"।
ఇత్యుక్త్వా భగవాన్బ్రహ్మా
 తత్రై వాంతరధీయత॥

టీకా:

యావత్ = ఎంతవరకు; రామస్య = రాముని; చ = యొక్క; కథా = వృత్తాంతము; త్వత్ = నీచేత; కృతా = రచింపబడినది; ప్రచరిష్యతి = ప్రచారంలో ఉండునో; తావత్ = అంతవరకుకు; ఊర్థ్వమ్ = మీదిదిని; అథ = ఇంకను; త్వమ్ = నీవు; మత్ = నా; లోకేషు = లోకములోనే; నివత్స్యసి = నివసించగలవు; ఇతి = ఈ విధముగా; ఉక్త్వా = పలికి; భగవాన్ = భగవంతుడైన; బ్రహ్మా = బ్రహ్మదేవుడు; తత్రైవ = అచటనే; అంతరధీయత = అంతర్ధానము పొందెను.

భావము:

నీవు రచించిన రామాయణ కథ ప్రచారములో ఉన్నంత కాలము, నీవు నా సత్యలోకములో ఉండెదవు.” అని నిర్దేశించి బ్రహ్మదేవుడు అదృశ్యమాయెను.

1-38-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్య శిష్యాస్తతః సర్వే
 జగుశ్శ్లోకమిమం పునః ।
ముహుర్ముహుః ప్రీయమాణాః
 ప్రాహుశ్చ భృశవిస్మితాః ॥

టీకా:

తస్య = అతని; శిష్యాః = శిష్యులు; తతః = అటు పిమ్మట; సర్వే = అందరు; జగుః = గానము చేసిరి; శ్లోకమ్ = శ్లోకము; ఇమమ్ = దీనిని; పునః = మరల; ముహుః ముహుః = మాటిమాటికి; ప్రీయమాణాః = సంతోషించుచున్నవారై; ప్రాహుః = పరస్పరము చెప్పుకొనిరి; చ; భృశ = మిక్కిలి; విస్మితాః = ఆశ్చర్యము పొందినవారై.

భావము:

పిమ్మట; ఈ శ్లోకమును అతని శిష్యులు అందరూ గానము చేసిరి. మిక్కిలి ఆశ్చర్యము పొందినవారై సంతోషించుచు మరల మరల ఒకరికొకరు చెప్పుకొనిరి.

1-39-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

సమాక్షరైశ్చతుర్భిర్యః
 పాదైర్గీతో మహర్షిణా ।
సోఽ నువ్యాహరణా ద్భూయః
 శ్లోకః శ్లోకత్వమాగతః ॥

టీకా:

సమ = సమానసంఖ్యగల, చక్కటి; అక్షరైః = అక్షరములతో కలదై; చతుర్భిః = నాలుగు; యః = ఏది; పాదైః = పాదములతో; గీతః = పాడబడినదో, చెప్పబడినదో; మహర్షిణా = మహర్షిచే; సః = అది; అనువ్యాహరణాత్ = మారల మరల పఠించుటవలన; భూయః = మరింతగా; శ్లోకః = శ్లోకము; శ్లోకత్వమ్ = కీర్తి, వావిళ్ళ నిఘంటువు; ఆగతః = పొందినది.

భావము:

సమానమైన సంఖ్య గల చక్కటి అక్షరములతో, నాలుగు పాదములతో మహర్షి గానము చేసిన శ్లోకము, మాటిమాటికి గానము చేయుటచే ఇంకను ప్రసిద్దము ఆయెను.

1-40-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రామస్తు పునరాలక్ష్య
 నాగరస్య జనస్య చ ।
తత్రాగమన మేకాగ్రో
 దండకాన్ ప్రవివేశ హ ॥

టీకా:

రామః = శ్రీరాముడు; తు; పునః = మఱల; ఆలక్ష్య = తెలిసి, ఊహించి; నాగరస్య = అయోధ్యా నగరము యొక్క; జనస్య = జనులు యొక్క; చ; తత్ర = అక్కడకు; ఆగమనమ్ = వచ్చుట, రాక; ఏకాగ్రః = అవశ్యము, తప్పక; దండకాన్ = దండకారణ్యమును; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; హ.

భావము:

శ్రీరామచంద్రుడు అచటకు అయోధ్యానగర పౌరుల రాక తప్పదని ఊహించి, దండకారణ్యమునకు వెళ్ళెను.

1-41-అనుష్టుప్.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తస్య బుద్ధిరియం జాతా
 మహర్షేర్భావితాత్మనః ।
కృత్స్నం రామాయణం కావ్యమ్
 ఈదృశైః కరవాణ్యహమ్" ॥

టీకా:

తస్య = ఆ; బుద్ధిః = ఆలోచన; ఇయమ్ = ఇలా; జాతా = కలుగగా; మహర్షేః = వాలీకి మహర్షి; భావిత = నిశ్చయించుకొనెను; ఆత్మనః = మనసునందు; కృత్స్నమ్ = సమస్తమైన; రామాయణమ్ = రామాయణము అను{రామాయణము- రామ+ ఆయనము- చరితము, జీవనము, రామాయణము}; కావ్యమ్ = కావ్యమును; ఈదృశైః = ఇట్టి శ్లోకములతో; కరవాణి = చేసెదను; అహమ్ = నేను.

భావము:

ఆ ఆలోచన తట్టగానే, వాల్మీకి మహర్షి “రామాయణమును సంపూర్ణముగా ఈ శ్లోకవృత్తములలో రచించెదను” అని మనసులో నిశ్చయించుకొనెను.

1-42-జగతి.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఉదారవృత్తార్థపదై ర్మనోరమైః
 తదాస్య రామస్య చకార కీర్తిమాన్ ।
సమాక్షరైః శ్లోకశతైర్యశస్వినో
 యశస్కరం కావ్య ముదారదర్శనః ॥

టీకా:

ఉదార = గొప్పవైన; వృత్త = ఛందోబద్ధములు; అర్థ = అర్థములు; పదైః = శబ్దములు గల; మనోరమైః = మనోరంజకములు అయిన; తదా = అప్పుడు; అస్య = ఆ; రామస్య = రాముని కథను; చ; కార = రచించెను; కీర్తిమాన్ = కీర్తివంతుడు; సమ = సమాన సంఖ్య, చక్కని; అక్షరైః = అక్షరములు గల; శ్లోక = శ్లోకములు; శతైః = వందలకొలది కలది; యశస్వినః = కీర్తిమంతుడు; యశస్కరమ్ = కీర్తిని కలిగించు; కావ్యమ్ = కావ్యమును; ఉదార = ఉత్తమమైన; దర్శనమ్ = ధర్మశాస్త్రమును

భావము:

కీర్తిమంతుడైన వాల్మీకి మహర్షి విరచించిన రామచరిత మను కావ్యము గొప్ప ఛందోబద్దమైనది. అర్థగాంభీర్య కలితము, శబ్దసౌందర్య శోభితము, మనోరంజకము, సమాన సంఖ్యలో చక్కని అక్షరములు కల వందలకొలది శ్లోకములు కలది, కీర్తిప్రదము మఱియు గొప్ప ధర్మశాస్త్రము వంటిది.

1-43-జగతి.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తదుపగతసమాస సంధియోగం
 సమమధురోపనతార్థ వాక్యబద్ధమ్ ।
రఘువరచరితం మునిప్రణీతం
 దశశిరసశ్చ వధం నిశామయధ్వమ్ ॥

టీకా:

తత్ = ఆ; ఉపగత = యుక్తమైన; సమాస = సమాసములు; సంధి = సంధులు; యోగం = కూడినది; సమ = చక్కటి; మధుర = మధురమైన; ఉపనత = పొందికైన; అర్థ = అర్థవంతములైన; వాక్య = వాక్యములతో; బద్ధమ్ = కూర్చబడినది; రఘు = రాఘవరాముని; వర = శ్రేష్టమైన; చరితమ్ = ఇతిహాసము; ముని = ఋషి వాల్మీకి చే; ప్రణీతమ్ = రచించబడినది; దశశిరసః = రావణుని; వధం = వధను; చ; నిశామ = చూడుడు,(వినుడు; యత్ = దీనిని; త్వమ్ = మీరు.

భావము:

మహర్షి వాల్మీకి కృతము అయిన శ్రేష్టమైన శ్రీరాముని ఇతిహాసము యుక్తమైన చక్కటి మధురమైన సంధి సమాసములు కలది. పొందికైన అర్థవంతములైన మాటలతో కూర్చబడినది. ఇంకా రావణ సంహారము కలది. దీనిని చదవండి లేదా వినండి.