బాలకాండమ్ : ॥షోడశః సర్గః॥ [16 కౌసల్యాదులు పాయసగ్రహణం]
- ఉపకరణాలు:
తతో నారాయణో దేవః
నియుక్తః సురసత్తమైః ।
జానన్నపి సురానేవం
శ్లక్ష్ణం వచనమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
తతః = తరువాత; నారాయణః = నారాయణుడైన; దేవః = ఆ దేవుడు; నియుక్తః = అడుగ బడిన వాడై; సుర = దేవతా; సత్తమైః = శ్రేష్ఠుల చేత; జానన్ = తెలిసిన వాడే; అపి = అయినను; సురాన్ = ఆ దేవతలను ఉద్దేశించి; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; శ్లక్ష్ణమ్ = మృదువైన; వచనమ్ = మాటలను; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
అలా బ్రహ్మాది దేవతల ప్రార్ధన ఆలకించిన పిమ్మట దేవదేవుడైన శ్రీ మన్నారాయణుడు తాను సర్వము తెలిసినవాడు అయినను వారిని ఉద్దేశించి మృదుస్వరముతో ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
ఉపాయః కో వధే తస్య
రాక్షసాధిపతేస్సురాః ।
యమహం తం సమాస్థాయ
నిహన్యామృషికణ్టకమ్" ॥
టీకా:
ఉపాయః = ఉపాయము; కః = ఏమి; వధే = సంహరించుటకు; తస్య = ఆ; రాక్షసాధిపతేః = రావణుని; సురాః = దేవతలారా; యమ్ = దానిని; అహమ్ = నేను; తమ్ = వానిని; సమాస్థాయ = అవలంబించి; నిహన్యామ్ = చంపగలను; ఋషి = ఋషులకు; కణ్టకమ్ = హాని కలిగించువానిని.
భావము:
“దేవతలారా! దుర్మార్గుడైన రావణుని వధించుటకు ఉపాయము ఏమిటి? ఋషులకు హాని కలిగించుచున్న వానిని, నేను ఆ ఉపాయమునుఅవలంబించి వధించగలను.” అని విష్ణువు ప్రశ్నించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఏవముక్తాః సురాః సర్వే
ప్రత్యూచుర్విష్ణుమవ్యయమ్ ।
మానుషీం తనుమాస్థాయ
రావణం జహి సంయుగే ॥
టీకా:
ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్తాః = అడుగబడిన; సురాః = దేవతలు; సర్వే = అందరూ; ప్రత్యూచుః = సమాధానము చెప్పిరి; విష్ణుమ్ = విష్ణువుతో; అవ్యయమ్ = నాశనము లేని వాడైన; మానుషీమ్ = మానవ; తనుమ్ = దేహమును; అస్థాయ = అవలంబించి; రావణమ్ = రావణుని; జహి = వధింపుము; సంయుగే = రణమందు.
భావము:
ఈ విధముగా అడిగిన నాశరహితుడైన శ్రీ మహావిష్ణువుతో “దేవతలు మానవ దేహమును ధరించి ఆ రావణుని రణమందు వధింపుము.
- ఉపకరణాలు:
స హి తేపే తపస్తీవ్రం
దీర్ఘకాలమరిందమ ।
యేన తుష్టోఽ భవద్బ్రహ్మా
లోకకృల్లోకపూర్వజః ॥
టీకా:
సః = అతడు; తేపే = చేసెను; తపః = తపస్సును; తీవ్రమ్ = తీవ్రమైన దానిని; దీర్ఘకాలమ్ = చాలాకాలముపాటు; అరిందమ = శత్రువినాశకుడా; యేన = దాని చేత; తుష్టః = సంతుష్టుడైన వాడు; అభవత్ = ఆయినట్టి; బ్రహ్మా = బ్రహ్మ; లోకకృత్ = లోకములను సృష్టించిన వాడు; లోకపూర్వజః = లోకములకు ముందు పుట్టిన వాడు.
భావము:
ఈ రావణుడు పూర్వము సుదీర్ఘ కాలము తీవ్రమైన తపస్సు చేసెను. ఆ తపస్సునకు లోకము కంటె పురాతనుడు, లోకసృష్టికర్త అయిన బ్రహ్మదేవుడు సంతుష్టు డాయెను.
- ఉపకరణాలు:
సంతుష్టః ప్రదదౌ తస్మై
రాక్షసాయ వరం ప్రభుః ।
నానావిధేభ్యో భూతేభ్యో
భయం నాన్యత్ర మానుషాత్" ॥
టీకా:
సంతుష్టః = సంతసించిన; ప్రదదౌ = ఇచ్చెను, ప్రసాదించెను; తస్మై = ఆ; రాక్షసాయ = రావణాసురునకు; వరమ్ = వరమును; ప్రభుః = ప్రభువు, బ్రహ్మదేవుడు; నానా విధేభ్యః = సకల విధము లైన; భూతేభ్యః = ప్రాణులవలన; భయమ్ = భయము; న = లేని; అన్యత్ర = తప్ప; మానుషాత్ = మనిషి వలన.
భావము:
సంతసించిన ఆ బ్రహ్మదేవుడు ఆ రావణాసురునకు “మనుష్యుల వలన తప్ప మరి యే ఇతర ప్రాణుల వలనను మరణము లేకుండునట్లు” వరమును ప్రసాదించెను.
- ఉపకరణాలు:
అవజ్ఞాతాః పురా తేన
వరదానే హి మానవాః ।
ఏవం పితామహాత్తస్మాత్
వరం ప్రాప్య స దర్పితః ॥
టీకా:
అవజ్ఞాతాః = అనాదరము చేయబడిరి, విడిచిపెట్టబడిరి; పురా = పూర్వము; తేన = వాని చేత; వరదానేహి = వరదాన సమయము నందు; మానవాః = మనుష్యులు; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; పితామహాత్ = బ్రహ్మదేమునినుండి; తస్మాత్ = ఆ; వరమ్ = వరమును; ప్రాప్య = పొంది; స = అతడు; దర్పితః = గర్వితుడై..
భావము:
పూర్వము ఆ రావణుడు వరదాన సమయమున ‘మానవుల నుండి’ అని అడుగలేదు. ఈ విధముగా పితామహుడైన బ్రహ్మ నుండి వరమును పొంది గర్వితుడైన ఆ రావణుడు..
- ఉపకరణాలు:
ఉత్సాదయతి లోకాంస్త్రీన్
స్త్రియశ్చాప్యపకర్షతి ।
తస్మాత్తస్య వధో దృష్టో
మానుషేభ్యః పరంతప" ॥
టీకా:
ఉత్పాదయతి = పీడించుచున్నాడు; లోకాన్ = లోకములను; త్రీన్ = మూడింటినీ; స్త్రియః = స్త్రీలను; చ అపి = కూడా; అపకర్షతి = వంచించుచున్నాడు; తస్మాత్ = అందువలన; తస్య = అతని యొక్క; వధః = చావు; దృష్టః = చూడబడినది; మానుషేభ్యః = మనుష్యులచేతనే; పరంతప = శత్రుసంహారకుడా.
భావము:
అతడు ముల్లోకములను పీడించుచున్నాడు. స్త్రీలను వంచించుచున్నాడు. ఓ శ్రీహరీ! బ్రహ్మదేవుని వరము వలన అతని వధ మానవుల వలన మాత్రమే జరుగవలెను.”
- ఉపకరణాలు:
ఇత్యేతద్వచనం శ్రుత్వా
సురాణాం విష్ణురాత్మవాన్ ।
పితరం రోచయామాస
తదా దశరథం నృపమ్ ॥
టీకా:
ఇతి = ఈ విధముగ; ఏతత్ =; వచనమ్ = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; సురాణాం = దేవతల యొక్క; విష్ణుః = విష్ణువు; ఆత్మవాన్ = మహాబుద్ధి సమన్వితుడు; పితరం = తండ్రిగా; రోచయామాస = ఇష్ట పడెను; తదా = అప్పుడు; దశరథం = దశరథుదు అనెడి; నృపమ్ = రాజును.
భావము:
ఆ దేవతల మాటలను ఆలకించిన మహాబుద్ధి సమన్వితుడైన శ్రీమహావిష్ణువు దశరథ మహారాజును తనకు (ఎత్తబోవు మానవరూప అవతారమునకు) తండ్రిగా ఎన్నుకొనెను.
- ఉపకరణాలు:
స చాప్యపుత్రో నృపతిః
తస్మిన్ కాలే మహాద్యుతిః ।
అయజత్పుత్రియామిష్టిం
పుత్రేప్సురరిసూదనః ॥
టీకా:
స = ఆ; చ = మఱియు; అపి = కూడా; అపుత్రః = పుత్రులు లేని; నృపతిః = రాజు; తస్మిన్ = ఆ యొక్క; కాలే = సమయ మందు; మహా ద్యుతిః = గొప్ప తేజస్సు కల వాడు; అయజత్ = యజించెను; పుత్రియామ్ = పుత్రులను కలిగించు; ఇష్టిమ్ = యాగమును; పుత్రేప్సుః = పుత్రులను పొందగోరి; అరిసూదనః = శత్రువులను సహరించు వాడు.
భావము:
ఆ సమయములో గొప్ప తేజోవంతుడు, శత్రువులను సంహరించువాడును అయిన ఆ దశరథ మహారాజు పుత్రులు లేకపోవుటచే, పుత్రులను పొందజేయు ఒక యాగమును చేయుచుండెను.
- ఉపకరణాలు:
స కృత్వా నిశ్చయం విష్ణుః
ఆమంత్ర్య చ పితామహమ్ ।
అంతర్ధానం గతో దేవైః
పూజ్యమానో మహర్షిభిః ॥
టీకా:
సః = ఆ; కృత్వా = చేసి; నిశ్చయమ్ = నిశ్చయము; విష్ణుః = విష్ణువు; ఆమంత్ర్య = వీడ్కోలుగొని; చ = తో; పితామహమ్ = బ్రహ్మ దేముని వద్ద నుండి; అంతర్ధానమ్ = అంతర్ధానము; గతః = పొందెను; దేవైః = దేవతల చేతను; పూజ్యమానః = పూజింపబడుచున్న వాడై; మహర్షిభిః = మహర్షుల చేతను
భావము:
అంతట శ్రీ మహావిష్ణువు బ్రహ్మదేవుని నుండి వీడ్కోలు గొని, దేవతలచేత, మహర్షులచేత కీర్తింపబడుచు అంతర్ధానమయ్యెను.
- ఉపకరణాలు:
తతో వై యజమానస్య
పావకాదతులప్రభమ్ ।
ప్రాదుర్భూతం మహద్భూతం
మహావీర్యం మహాబలమ్ ॥
టీకా:
తతః = అటు; వై = పిమ్మట; యజమానస్య = యజ్ఞము చేయుచున్న దశరథుని యొక్క; పావకాత్ = అగ్ని నుండి; అతుల = సాటిలేని; ప్రభమ్ = కాంతితో; ప్రాదుర్భూతమ్ = ఆవిర్భవించెను; మహద్భూతమ్ = గొప్ప భూతము అనగా దివ్య యజ్ఞ పురుషుడు; మహావీర్యమ్ = గొప్ప వీర్యము కలిగియున్న; మహాబలమ్ = గొప్ప బలము కలిగియున్న.
భావము:
అంతట ఆ యజ్ఞకర్త యొక్క యజ్ఞకుండము నుండి సాటిలేని గొప్పతేజస్సుతో మహావీర్యవంతుడు, మహాబలవంతుడు అయిన గొప్ప దివ్యశక్తిమంతుడు అయిన యజ్ఞ పురుషుడు ఆవిర్భవించెను.
- ఉపకరణాలు:
కృష్ణరక్తామ్బరధరం
రక్తాస్యాం దుందుభిస్వనమ్ ।
స్నిగ్ధ హర్యక్షతనుజః -
శ్మశ్రుప్రవర మూర్ధజమ్ ॥
టీకా:
కృష్ణ = నల్లని; రక్త = ఎర్రని; అమ్బర = వస్త్రములు; ధరమ్ = ధరించినది; రక్త = ఎర్రని; ఆస్యమ్ = నోరు కలది; దుందుభి = దుందుభి వంటి; స్వనమ్ = కంఠస్వరము కలది; స్నిగ్ధ = మృదువైన; హర్యక్ష = సింహపు; తనుజ = రోమముల వంటి; శ్మశ్రు = మీసములు; ప్రవర = శ్రేష్ఠమైనవి; మూర్ధజమ్ = కేశములు కలది.
భావము:
ఆ యజ్ఞ పురుషుడు నలుపు, ఎరుపు వస్త్రములు ధరించి ఉండెను. ఎర్రని నోరు, దుందుభి ధ్వని వంటి కంఠస్వరము. సింహపు మెత్తని రోమములను పోలిన రోమములు, మీసములు, సింహపు జూలును పోలిన కేశములు కలిగి ఉండెను.
- ఉపకరణాలు:
శుభలక్షణ సంపన్నం
దివ్యాభరణ భూషితమ్ ।
శైలశృంగ సముత్సేధం
దృప్తశార్దూలవిక్రమమ్ ॥
టీకా:
శుభ = శుభకరమైన; లక్షణ = లక్షణములు; సంపన్నమ్ = సమృద్దిగా కలది; దివ్య = దివ్యమైన; ఆభరణ = ఆభరణములతో; భూషితమ్ = అలకరించినది; శైలశృంగ = పర్వతశిఖరము వలె; సమ = మిక్కిలి; ఉత్సేధం = ఎత్తైనది; దృప్త = మదించించిన; శార్దూల = పెద్దపులి వంటి; విక్రమమ్ = శౌర్యము కలిగినది.
భావము:
ఆ దివ్య పురుషు శుభలక్షణ సంపన్నము దివ్యాభరణములతో అలంకరించబడినది, పర్వత శిఖర మంతటి ఎత్తు కలిగినది, మదించిన పెద్దపులి శౌర్యము కల స్వరూపము తో తేజరిల్లుచుండెను. ఇంతను..
- ఉపకరణాలు:
దివాకరసమాకారం
దీప్తానలశిఖోపమమ్ ।
తప్తజామ్బూనదమయీం
రాజతాంతపరిచ్ఛదామ్ ॥
టీకా:
దివాకర = సూర్యునితో; సమాకారమ్ = సమానమైన తేజస్సుకల స్వరూపము కలది; దీప్త = ప్రజ్వలించుచున్న; అనలశిఖ = అగ్నిశిఖ; ఉపమమ్ = వంటిది; తప్త = అగ్నిశుద్ధిచేసిన; జామ్బూనద = బంగారముతో; మయీమ్ = చేసినది; రాజత = వెండితో చేయబడిన; అంతపరిచ్ఛదామ్ = మూత గలది.
భావము:
సూర్యుని తేజస్సు కలిగి, ప్రజ్వలించుచున్న అగ్నిశిఖవంటిది, కరిగించిన బంగారముతో చేయబడిన, వెండి మూత గల ఐన పాత్ర ధరించి ఉండెను...
- ఉపకరణాలు:
దివ్యపాయససంపూర్ణాం
పాత్రీం పత్నీమివ ప్రియామ్ ।
ప్రగృహ్య విపులాం దోర్భ్యాం
స్వయం మాయామయీమివ ॥
టీకా:
దివ్య = దివ్యమైన; పాయస = పాయసముతో; సంపూర్ణామ్ = నిండుగాఉన్నది; పాత్రీమ్ = పాత్ర; పత్నీమ్ ఇవ = భార్య వలె; ప్రియామ్ = ప్రియమైనదానిని; ప్రగృహ్య = గ్రహించి; విపులామ్ = పెద్దవైన; దోర్భ్యామ్ = రెండు చేతులతో; స్వయమ్ = స్వయముగా; మాయామయీమ్ = మాయా నిర్మితమా; ఇవ = అన్నట్లు.
భావము:
ఆ పాత్ర దివ్య మైన పాయసము నిండుగా కలిగి, తన భార్య వలె మిక్కిలి ప్రియమైనటువంటి, మాయచే నిర్మించినట్లుండెను. ఆ దివ్య పురుషుడు పెద్దవైన తన రెండు చేతుల యందు ఆ దివ్యపాత్రను స్వయముగా పట్టుకుని వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
సమవేక్ష్యాబ్రవీద్వాక్యం
ఇదం దశరథం నృపమ్ ।
ప్రాజాపత్యం నరం విద్ధి
మామిహాభ్యాగతం నృప!" ॥
టీకా:
సమవేక్ష్య = పరికించి; అబ్రవీత్ = పలికెను; వాక్యమ్ = వాక్యమును; ఇదమ్ = ఈ; దశరథమ్ = దశరథుడు అను; నృపమ్ = రాజును; ప్రాజాపత్యమ్ = ప్రజాపతికి సంబంధించిన; నరమ్ = నరునిగా; విద్ధి = తెలుసుకొనుము; మామ్ = నన్ను; ఇహ = ఇచ్చటకు; అభ్యాగతం = వచ్చినవానిని; నృప = రాజా.
భావము:
ఆ దివ్య పురుషుడు దశరథ మహారాజును పరికించి ఈ విధముగా పలికెను. “ఓ రాజా! నేను ప్రజాపతి పంపగా వచ్చిన వాడను అని తెలుసుకొనుము.”
- ఉపకరణాలు:
తతః పరం తదా రాజా
ప్రత్యువాచ కృతాంజలిః ।
భగవన్! స్వాగతం తేఽ స్తు
కిమహం కరవాణి తే" ॥
టీకా:
తతఃపరమ్ = అటుపిమ్మట; తదా = ఆ; రాజా = రాజు దశరథుడు; ప్రత్యువాచ = మారుపలికెను; కృతాంజలిః = అంజలి ఘటిస్తూ; భగవాన్ = ఓ భగవంతుడా; స్వాగతం = స్వాగతము; తే = నీకు; అస్తు = అగు గాక; కిమ్ = ఏమి; అహమ్ = నేను; కరవాణి = చేయగలవాడను; తే = నీకు
భావము:
అటు పిమ్మట దశరథ మహారాజు చేతులు జోడించి ఆ దివ్యపురుషుని ఉద్దేశించి దివ్యపురుషునికి సమాధానముగా "ఓ పూజ్యుడా! మీకు స్వాగతము. మీ కొరకు నేను ఏమి చేయగలవాడను." అని అడిగెను.
- ఉపకరణాలు:
అథో పునరిదం వాక్యం
ప్రాజాపత్యో నరోఽ బ్రవీత్ ।
రాజ! న్నర్చయతా దేవాన్
అద్య ప్రాప్తమిదం త్వయా ॥
టీకా:
అథః = అప్పుడు; పునః = మరల; ఇదమ్ = ఈ; వాక్యమ్ = వాక్యమును; ప్రాజాపత్యః = ప్రజాపతి కి సంబంధించిన; నరః = నరుడు; అబ్రవీత్ = పలికెను; రాజన్ = ఓ రాజా; అర్చయతా = అర్చించుచున్న; దేవాన్ = దేవతలచే; అద్య = ఈ దినము; ప్రాప్తమ్ = ప్రాప్తించబడినది; ఇదమ్ = ఇది; త్వయా = నీచేత;
భావము:
అప్పుడు మరల ఆ ప్రజాపతిచే పంపబడిన ఆ దివ్యపురుషుడు ఇట్లు పలికెను " ఓ రాజా! నీవు అర్చించుచున్నదేవతల వలన ఈ దినము ఈ పాయసము నీకు లభించినది.
- ఉపకరణాలు:
ఇదం తు నరశార్దూల!
పాయసం దేవనిర్మితమ్ ।
ప్రజాకరం గృహాణ త్వం
ధన్యమారోగ్యవర్దనమ్ ॥
టీకా:
ఇదం = ఈ; తు = యొక్క; నర = మానవులలో; శార్దూల = శ్రేష్ఠుడా; పాయసమ్ = పాయసము; దేవనిర్మితమ్ = దేవతల చేత చేయబడినది; ప్రజాకరమ్ = సంతానమును కలిగించెడిది; గృహాణ = స్వీకరింపుము; త్వమ్ = నీవు; ధన్యమ్ = సంపదలను, ధన్యత్వమును; ఆరోగ్య = ఆరోగ్యమును; వర్ధనమ్ = పెంపొందింపజేయునది.
భావము:
మానవోత్తముడా! ఈ పాయసము దేవతలచే తయారు చేయబడినది. సంతానము కలిగించునది, సంపదలను పెంచునది, ఆరోగ్యవృద్ధికరము అయిన దీనిని నీవు స్వీకరించి ధన్యుడవు కమ్ము.
- ఉపకరణాలు:
భార్యాణామనురూపాణాం
“అశ్నీతేతి” ప్రయచ్ఛ వై ।
తాసు త్వం లప్స్యసే పుత్రాన్
యదర్థం యజసే నృప!" ॥
టీకా:
భార్యాణామ్ = భార్యలకు; అనురూపాణామ్ = అనుకూలవతులైన; అశ్నీత = భుజింపుడు; ఇతి = అని; ప్రయచ్ఛ వై = ఇమ్ము; తాసు = వారి యందు; త్వమ్ = నీవు; లప్స్యసే = పొందగలవు; పుత్రాన్ = పుత్రులను; యత్ = దేని; అర్థమ్ = కొరకు; యజసే = యజ్ఞము చేసావో; నృప = ఓ రాజా
భావము:
ఓ రాజా! ‘భుజింపుడు’ అని చెప్పి ఈ పాయసమును అర్హులైన నీ భార్యలకు ఇమ్ము. యజ్ఞము చేసిన ఉద్దేశ్యము నెరవేరి ఆ భార్యల యందు నీవు పుత్రులను పొందెదవు."
- ఉపకరణాలు:
తథేతి నృపతిః ప్రీతః
శిరసా ప్రతిగృహ్యతామ్ ।
పాత్రీం దేవాన్నసంపూర్ణాం
దేవదత్తాం హిరణ్మయీమ్ ॥
టీకా:
తథా = ఆవిధమైన; ఇతి = కారణముచేత; నృపతిః = రాజు; ప్రీతః = సంతోషించెను; శిరసా = శిరస్సువంచి; ప్రతిగృహ్యతామ్ = స్వీకరించెను; పాత్రీమ్ = పాత్రను; దేవాన్న = దివ్యమైన అన్నముతో, పరవాన్నముతో; సంపూర్ణామ్ = నిండినది అయిన; దేవదత్తామ్ = దేవతలచే ఈయబడినది అగు; హిరణ్మయీమ్ = బంగారముతో చేయబడినదానిని.
భావము:
దానితో దశరథ మహారాజు సంతోషించెను. తన శిరస్సు వంచి దేవతలు చేసిన దివ్యపాయసముతో నిండిఉన్న ఆ బంగారు పాత్రను స్వీకరించెను.
- ఉపకరణాలు:
అభివాద్య చ తద్భూతం
అద్భుతం ప్రియదర్శనమ్ ।
ముదా పరమయా యుక్తః
చకారాభిప్రదక్షిణమ్ ॥
టీకా:
అభివాద్య = నమస్కరించి; చ = కూడా; తత్ = ఆ; భూతమ్ = భూతమును, ఆ దివ్యస్వరూపమును; అద్భుతమ్ = ఆశ్చర్యకరమైనది; ప్రియ దర్శనమ్ = సంతోషకరమైనది; ముదా = సంతోషముతో; పరమయా = గొప్పదైన; యుక్తః = కూడిన వాడై; చకార = చేసెను; అభి ప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణమును
భావము:
మిక్కిలి సంతోషించిన వాడై దశరథుడు చూచెడివారలకు ఆశ్చర్యము, అమితానందము కలిగించుచున్న ఆ దివ్య పురుషునకు ప్రదక్షిణ నమస్కారములు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
తతో దశరథః ప్రాప్య
పాయసం దేవనిర్మితమ్ ।
బభూవ పరమప్రీతః
ప్రాప్య విత్తమివాధనః ॥
టీకా:
తతః = అంతట; దశరథః = దశరథుడు; ప్రాప్య = పొందినవాడై; పాయసమ్ = పాయసమును; దేవనిర్మితమ్ = దేవతలచే చేయబడినదానిని; బభూవ = ఆయెను; పరమ = మిక్కిలి; ప్రీతః = సంతోషించిన వాడు; ప్రాప్య = లభించిన; విత్తమ్ = ధనమును; ఇవా = వలె; అధనః = ధనహీనుడు
భావము:
దేవతలు తయారుచేసిన ఆ పాయసము పొందిన దశరథుడు, ధనము లభించిన ధనహీనుని వలె మిక్కిలి సంతోషము పొందెను.
- ఉపకరణాలు:
తతస్త దద్భుతప్రఖ్యం
భూతం పరమభాస్వరమ్ ।
సంవర్తయిత్వా తత్కర్మ
తత్రై వాంతరధీయత ॥
టీకా:
తతః = అంతట; తత్ = ఆ; అద్భుత = అద్భుత; ప్రఖ్యమ్ = స్వరూపము కలది; భూతమ్ = ఆ దివ్య స్వరూపము; పరమ = మిక్కిలి; భాస్వరమ్ = ప్రకాశించునదియై; సమ్ = చక్కగా; వర్త = నడచినది; ఇత్వా = అగునట్లుచేసి; తత్ = ఆ; కర్మ = పనిని; తత్ర ఏవ = అచటనే; అంతరధీయతా = అంతర్ధానమాయెను.
భావము:
తాను వచ్చిన కార్యమును చక్కగా నిర్వర్తించిన పిమ్మట ప్రకాశవంతమైన ఆ అద్భుత స్వరూపుడు వెంటనే అంతర్ధాన మాయెను.
- ఉపకరణాలు:
హర్షరశ్మిభి రుద్యోతమ్
తస్యా ంతఃపురమాబభౌ ।
శారద స్యాభిరామస్య
చంద్రస్యేవ నభోంఽ శుభిః ॥
టీకా:
హర్ష = ఆనందపు; రశ్మిభిః = కిరణముల చేత; ఉద్ద్యోతమ్ = వెలుగుతున్న; తస్య = అతని యొక్క; అంతఃపురమ్ = అంతఃపురము; అబభౌ = ప్రకాశించెను; శారదస్య = శరత్కాలపు; అభిరామస్య = మనోహరమైన; చంద్రస్య = చంద్రుని; ఇవ = వలె; నభః = ఆకాశము; అంశుభిః = కిరణముల చేత
భావము:
దశరథుని ఆనందపు కాంతులతో ధగధగలాడుతున్న అంతఃపురము మనోహరముగా శరత్కాలపు చంద్రుని కాంతులచే ప్రకాశించు ఆకాశము వలె ప్రకాశించెను-
- ఉపకరణాలు:
సోఽ ంతఃపురం ప్రవిశ్యైవ
కౌసల్యా మిదమబ్రవీత్ ।
పాయసం ప్రతిగృహ్ణీష్వ
పుత్రీయం త్విదమాత్మనః" ॥
టీకా:
సః = అతడు; అంతఃపురమ్ = అంతఃపురమును; ప్రవిశ్యైవ = ప్రవేశించి; కౌసల్యామ్ = కౌసల్యాదులతో; ఇదమ్ = ఇట్లు; అబ్రవీత్ = చెప్పెను; పాయసమ్ = పాయసమును; ప్రతిగృహ్ణీష్వ = స్వీకరింపుము; పుత్రీయమ్ తు = పుత్రులను కలుగజేయు; ఇదమ్ = ఈ; ఆత్మనః = మనకు.
భావము:
అతడు అంతఃపురము ప్రవేశించి కౌసల్య,సుమిత్ర కైకేయిలతో “పుత్రులను ప్రసాదించు ఈ పాయసమును స్వీకరింపుడు” అని చెప్పెను.
- ఉపకరణాలు:
కౌసల్యాయై నరపతిః
పాయసార్ధం దదౌ తదా ।
అర్ధాదర్ధం దదౌ చాపి
సుమిత్రాయై నరాధిపః ॥
టీకా:
కౌసల్యాయై = కౌసల్య కు; నరపతిః = రాజు దశరథుడు; పాయసా = పాయసములో; అర్ధమ్ = అర్ధ భాగమును; దదౌ = ఇచ్చెను; తదా = మఱియు; అర్ధాత్ = మిగిలిన సగము నందు; అర్ధమ్ = సగభాగమును; దదౌ = ఇచ్చెను; చ అపి = కూడా; సుమిత్రాయై = సుమిత్రకు; నరాధిపః = రాజు.
భావము:
దశరథుడు కౌసల్యకు పాయసములో సగభాగము ఇచ్చెను.పిదప మిగిలిన సగభాగములో సగమును అనగా పావు వంతును సుమిత్రకు ఇచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
కైకేయ్యై చావశిష్టార్ధమ్
దదౌ పుత్రార్థకారణాత్ ।
ప్రదదౌ చావశిష్టార్ధమ్
పాయస స్యామృతోపమమ్ ॥
టీకా:
కైకేయ్యై = కైకేయికి; చ = కూడా; అవశిష్ట = మిగిలిన దానిలో; అర్ధమ్ = సగమును; దదౌ = ఇచ్చెను; పుత్రార్థ = పుత్రుని పొందగోరు; కారణాత్ = కారణము వలన; ప్రదదౌ = ఇచ్చెను; చ = కూడా; అవశిష్టార్ధమ్ = మిగిలిన సగభాగమును; పాయసస్య = పాయసము యొక్క; అమృత = అమృతముతో; ఉపమమ్ = సమానమైనదానిని.
భావము:
మిగిలిన సగభాగములో సగమును పుత్రుని పొందగోరుకోరిక కల కైకేయికి కూడా ఇచ్చెను. (అనగా ఎనిమిదవ వంతు -1/8 వంతు పాయసమును కైకేయికి ఇచ్చెను)
- ఉపకరణాలు:
అనుచింత్య సుమిత్రాయై
పునరేవ మహీపతిః ।
ఏవం తాసాం దదౌ రాజా
భార్యాణాం పాయసం పృథక్ ॥
టీకా:
అనుచింత్య = ఆలోచించి; సుమిత్రాయై = సుమిత్రకు; పునః = మరల; ఇవ = ఆ; మహీపతిః = రాజు; ఏవమ్ = ఆ విధముగా; తాసామ్ = వారలకు; దదౌ = ఇచ్చెను; రాజా = రాజు; భార్యాణామ్ = భార్యలకు; పాయసమ్ = పాయసమును; పృథక్ = వేరు వేరుగా
భావము:
అప్పుడు రాజు మరల ఆలోచించి మిగిలిన (8 వ వంతు) భాగమును సుమిత్రకు ఇచ్చెను. ఈ విధముగా పుత్ర సంతాన ప్రాప్తికై దశరథుడు ఆ పాయసమును తన భార్యలకు వేరు వేరుగా పంచి ఇచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
తాస్త్వేత త్పాయసం ప్రాప్య
నరేంద్రస్యోత్తమాః స్త్రియః ।
సమ్మానం మేనిరే సర్వాః
ప్రహర్షోదిత చేతసః ॥
టీకా:
తాః = వారు; ఏతత్ = ఆ; పాయసమ్ = పాయసమును; ప్రాప్య = పొంది; నరేంద్రస్య = రాజు యొక్క; ఉత్తమాః = ఉత్తములైన; స్త్రియః = భార్యలు; సమ్మానమ్ = గౌరవ సత్కారముగా; మేనిరే = భావించిరి; సర్వాః = అందరూ; ప్రహర్ష = హర్షము; ఉదిత = జనించిన; చేతసః = మనములతో..
భావము:
సద్గుణసంపన్నులైన దశరథుని భార్యలు ఆ పాయసము పొంది మిక్కిలి హర్షము చెందిన మనములతో దానిని తమకు లభించిన గౌరవ సత్కారముగా భావించిరి.
- ఉపకరణాలు:
తతస్తు తాః ప్రాశ్య తదుత్తమస్త్రియో
మహీపతే రుత్తమపాయసం పృథక్ ।
హుతాశ నాదిత్య సమానతేజసః
చిరేణ గర్భాన్ ప్రతిపేదిరే తదా ॥
టీకా:
తతస్తు = అటుపిమ్మట; తాః = వారు; ప్రాశ్య = భుజించి; తత్ = ఆ; ఉత్తమ = ఉత్తములైన; స్త్రియః = స్త్రీలు; మహీపతేః = రాజు యొక్క; ఉత్తమ = శ్రేష్ఠమైన; పాయసమ్ = పాయసమును; పృథక్ = పొంది; హుతాశన ఆదిత్య సమాన తేజసః = అగ్ని వంటి, సూర్యుని వంటి తేజోవంతులై; చిరేణ = చాలా కాలమునకు; గర్భాన్ = గర్భములను; ప్రతిపేదిరే = తాల్చిరి; తదా = అప్పుడు.
భావము:
పిమ్మట ఉత్తమ గుణవతులయిన ఆ రాజు భార్యలు ముగ్గురును శ్రేష్ఠమైన పాయసమును భుజించి అగ్నివంటి, సూర్యుని వంటి తేజస్సు పొంది చాలా కాలము పిమ్మట గర్భములు దాల్చిరి.
- ఉపకరణాలు:
తతస్తు రాజా ప్రతివీక్ష్య తాః స్త్రియః
ప్రరూఢగర్భాః ప్రతిలబ్ధమానసః ।
బభూవ హృష్టస్త్రిదివే యథా హరిః
సురేంద్ర సిద్ధర్షి గణాభిపూజితః ॥
టీకా:
తతః తు = అటుపిమ్మట; రాజా = రాజు; ప్రతివీక్ష్య = వీక్షించి; తాః = ఆ; స్త్రియః = స్త్రీలను; ప్రరూఢ = నిశ్చయించబడిన; గర్భాః = గర్భములు ధరించినవారిని; ప్రతిలబ్ధ = సంతుష్టిచెందిన; మానసః = మనస్థితిని; బభూవ = పొందెను; హృష్టః = సంతసించిన వాడు; త్రిదివే = స్వర్గము నందు; యథా = వలె; హరిః = విష్ణువు; సురేంద్ర = దేవేంద్రుడు; సిద్ధ = సిద్ధులు; ఋషి = ఋషుల; గణ = గణముల చేత; అభిపూజితః = పూజింపబడిన వాడు.
భావము:
దశరథుడు తన భార్యలను గర్భములు నిలబడుట రూఢి చేసుకుని సంతుష్టచిత్తుడు ఆయెను. దేవేంద్రుడు, సిద్ధులు, ఋషి గణములచే స్వర్గములో పూజింపబడిన శ్రీ మహావిష్ణువు వలె సంతసించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాండే
షోడశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; షోడశః [16] = పదహారవ; సర్గః = తెలుగు వారి;
భావము:
ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము బాలకాండలోని [16] పదహారవ సర్గ సుసంపూర్ణము