బాలకాండమ్ : ॥ద్వాదశః సర్గః॥ [12 అశ్వమేధమునకు ఏర్పాట్లు]
- ఉపకరణాలు:
తతః కాలే బహుతిథే
కస్మింశ్చిత్సుమనోహరే ।
వసంతే సమనుప్రాప్తే
రాజ్ఞో యష్టుం మనోఽ భవత్ ॥
టీకా:
తతః = తరువాత; కాలే = కాలములో; బహుతిథే = చాలా దినముల పిమ్మట; కస్మింశ్చిత్ = ఒకానొక; సుమనోహరే = మిక్కిలి మనోహరమైన; వసంతే = వసంతకాలము; సమనుప్రాప్తే = రాగా; రాజ్ఞః = రాజునకు; యష్టుమ్ = యాగము చేయుటకు; మనః = కోరిక; అభవత్ = కలిగెను.
భావము:
ఈవిధముగా చాలా దినములు గడచిన పిదప, మనోహరమైన వసంతఋతువు వచ్చెను. అప్పుడు యజ్ఞము చేయవలెనని దశరథునకు అభిలాష కలిగెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః ప్రసాద్య శిరసా
తం విప్రం దేవవర్ణినమ్ ।
యజ్ఞాయ వరయామాస
సంతానార్థం కులస్య వై"" ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; ప్రసాద్య = అనుగ్రహింపచేసుకొని; శిరసా = శిరస్సు వంచి నమస్కరించుటచే; తం = ఆ; విప్రమ్ = బ్రాహ్మణుని; దేవ = దేవతలచే; వర్ణితమ్ = కీర్తింపబడువానిని; యజ్ఞాయ = యజ్ఞము చేయించుటకై; వరయామాస = వరించెను; సంతానార్థమ్ = పుత్ర సంతానార్థం; కులస్య = వంశాభివృద్ధికై; వై = కూడా; .
భావము:
అంతట దశరథుడు దేవతలు కీర్తించు ఋష్యశృంగునికి నమస్కరించి, అనుగ్రహింపచేసుకొని, “నా వంశమునకు పుత్రపౌత్రాద్యభివృద్ధి కలుగునట్లు యజ్ఞము చేయింపుము” అని పలికి, ఆతనిని ఋత్విక్కుగా వరించెను.
- ఉపకరణాలు:
తథేతి చ స రాజానం
ఉవాచ చ సుసత్కృతః ।
“సంభారాః సంబ్రియంతాం తే
తురగశ్చ విముచ్యతామ్"" ॥
టీకా:
తథః = అటులనే; ఇతి = అగుగాక అని; చ; సః = అతడు ఋష్యశృంగుడు; రాజానమ్ = రాజుతో; ఉవాచ = పలికెను. సుసత్కృతః = బాగుగా సత్కరింపబడినవాడు; సంభారాః = సంభారములు; సంభ్రియంతామ్ = ఏర్పరచబడుగాక; తే = నీయొక్క; తురగః = అశ్వము; చ; విముచ్యతాం = విడువబడుగాక.
భావము:
బాగుగా ఆదరింపబడిన ఋష్యశృంగుడు “అటులనే చేయించెదను. యజ్ఞ సంభారము లన్నియు సమకూర్చుము. యజ్ఞాశ్వమును విడువుము” అని పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
తతో రాజాబ్రవీద్వాక్యం
సుమంత్రం మంత్రిసత్తమమ్ ।
సుమంత్రావాహయ క్షిప్రమ్
ఋత్విజో బ్రహ్మవాదినః ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; రాజా = రాజు; అబ్రవీత్ = పలికెను; వాక్యమ్ = ఆజ్ఞను; మంత్రిసత్తమమ్ = మంత్రిశ్రేష్ఠుడైన; సుమంత్ర = ఓ సుమంత్రుడా; ఆవాహయ = ఆహ్వానించుము; క్షిప్రమ్ = శీఘ్రముగా; ఋత్విజః = ఋత్విక్కులను; బ్రహ్మవాదినః = వేదవిదులైనవారిని.
భావము:
అంత దశరథుడు మంత్రిశ్రేష్ఠుడైన సుమంత్రునితో - “సుమంత్రా। తొందరగా పిలుపించు బ్రహ్మవాదులైన ఋత్విక్కులను. . . .
- ఉపకరణాలు:
సుయజ్ఞం వామదేవం చ
జాబాలిమథ కాశ్యపమ్ ।
పురోహితం వసిష్ఠం చ
యే చాప్యన్యే ద్విజాతయః"" ॥
టీకా:
సుయజ్ఞమ్ = సుయజ్ఞుని; వామదేవం = వామదేవుని; చ = ఇంకా; జాబాలిమ్ = జాబాలిని; అథ = మఱియు; కాశ్యపమ్ = కాశ్యపుని; పురోహితమ్ = పురోహితుడైన; వసిష్ఠం = వసిష్ఠుని; చ = కూడ; యః = ఆయొక్క; చ; అపి = కూడ; అన్యః = ఇతరులు; ద్విజాతాయః = విప్రులను.
భావము:
సుయజ్ఞుడు, వామదేవుడు, జాబాలి, కాశ్యపుని, పురోహితుడైన వసిష్ఠుని, ఇతర బ్రాహ్మణోత్తములను” అని పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః సుమంత్రస్త్వరిత
గత్వా త్వరితవిక్రమః ।
సమానయత్స తాన్ సర్వాన్
సమర్థాన్ వేదపారగాన్ ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; సుమన్త్రః = సుమంత్రుడు; త్వరితమ్ = శీఘ్రముగా; గత్వా = వెళ్ళి; త్వరిత = శీఘ్రమైన; విక్రమః = గమనము గలవాడు; సమానయత్ = తీసుకొని వచ్చెను; తాన్ = వారిని; సర్వాన్ = అందరినీ; సఃమర్థాన్ = సమర్థులైన; వేదపారగాన్ = వేదపండితులను.
భావము:
అనంతరము శీఘ్ర గమనము గల సుమంత్రుడు త్వరత్వరగా వెళ్ళి, వేదపారంగతులైన ఆ బ్రాహ్మణోత్తములను అందరిని తీసుకొని వచ్చెను.
- ఉపకరణాలు:
తాన్ పూజయిత్వా ధర్మాత్మా
రాజా దశరథస్తదా ।
ధర్మార్థసహితం యుక్తం
శ్లక్ష్ణం వచనమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
తాన్ = వారిని; పూజయిత్వా = పూజించి; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడైన; దశరథః రాజా = దశరథమహారాజు; తదా = అప్పుడు; ధర్మ = ధర్మముబద్ధం; అర్థ = చక్కటి అర్థములు; సహితమ్ = తోకూడిన; యుక్తం = సందర్భానికి తగిన విధమైన; శ్లక్ష్ణమ్ = మృదువైన; ఇదం = ఈవిధమైన; వచనమ్ = మాటలను; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
ధర్మాత్ముడైన ఆ దశరథమహారాజు వారిని ధర్మబద్దమై, అర్థవంతమై తగినట్టి మధురమైన పలుకులతో ఆదరించెను.
- ఉపకరణాలు:
మమ లాలప్యమానస్య
పుత్రార్థం నాస్తి వై సుఖమ్ ।
తదర్థం హయమేధేన
యక్ష్యామీతి మతిర్మమ ॥
టీకా:
మమ = నాకు; లాలప్యమానస్య = బాధపడుచున్న; పుత్రార్థమ్ = పుత్రులకొరకు; నాస్తి = లేదు; వై = ఏమాత్రం; సుఖమ్ = సుఖము; తత్ = దాని; అర్థం = కోసము; హయమేథేన = అశ్వమేధయాగము; యక్ష్యామి = చేయుదును; ఇతి = అని; మతిః = అభిప్రాయము; మమ = నా.
భావము:
""పుత్రులు లేరని బాధపడుచున్న నాకు సుఖమనునది లేదు. అందుచే అశ్వమేధయాగము చేయవలెనని నా ఉద్దేశము.
- ఉపకరణాలు:
తదహం యష్టుమిచ్ఛామి
శాస్త్రదృష్టేన కర్మణా ।
ఋషిపుత్ర ప్రభావేన
కామాన్ ప్రాప్స్యామి చాప్యహమ్"" ॥
టీకా:
తత్ = ఆ కారణము వలన; అహం = నేను; యష్టుమ్ = యాగమును; ఇచ్ఛామి = చేయవలెనని కోరుచున్నాను; శాస్త్రదృష్టేన = శాస్త్రవిహితమైన; కర్మణా = వేదకర్మల వలన; ఋషిపుత్ర = ఋషిపుత్రుడైన ఋశ్యశృంగుని; ప్రభావేనః = ప్రభావము వలన; కామాన్ = పుతులు కావాలను కోరికలను; ప్రాప్యామి = పొందగలను; చ = కూడా; అపి = నిశ్చయంగా; అహం = నేను.
భావము:
అందుచే యథావిధిగా యాగము చేయాలనుకుంటున్నాను. శాస్త్రబద్దమైన యాగాకర్మల వలన, ఋషిపుత్రుడైన ఈ ఋష్యశృంగుని ప్రభావము వలన నా కోరికలు తప్పక తీరును.""
- ఉపకరణాలు:
తతః సాధ్వితి తద్వాక్యం
బ్రాహ్మణాః ప్రత్యపూజయన్ ।
వసిష్ఠప్రముఖాః సర్వే
పార్థివస్య ముఖాచ్చ్యుతమ్ ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; సాధు = చాలా బాగున్నది; ఇతి = అని; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = పలుకులను; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులు; ప్రత్యపూజయన్ = అభినందించిరి; వసిష్ఠప్రముఖాః = వసిష్ఠుడు మొదలైన; సర్వే = అందరు కూడా; పార్థివస్య = రాజుయొక్క; ముఖాత్ = నోటి నుండి; చ్యుతమ్ = వెలువడిన వాటిని.
భావము:
దశరథుని నిర్ణయము చాలా బాగున్నదని ఆ బ్రాహ్మణులు అభినందింతురు. దశరథ మహారాజు పలికిన పలుకులను వసిష్ఠుడు మొదలైనవారందరూ కూడా అభినందితురు.
- ఉపకరణాలు:
ఋశ్యశృంగ పురోగాశ్చ
ప్రత్యూచుః నృపతిం తదా ।
సంభారాః సంబ్రియంతాం తే
తురగశ్చ విముచ్యతామ్"" ॥
టీకా:
ఋష్యశృంగః = ఋష్యశృంగుడు; పురోగాః = మొదలైన వారు; చ; ప్రత్యూచుః = పలికిరి; నృపతిమ్ = రాజుతో; తదా = అప్పుడు; సంభారాః = యజ్ఞ సంభారములు; సంభ్రియంతామ్ = సమకూర్చబడుగాక; తే = నీయొక్క; తురగః = అశ్వము; చ; విముచ్యతాం = విడువబడుగాక.
భావము:
ఋష్యశృంగాదులు రాజుతో ఇలా అన్నారు “యజ్ఞసంభారములను సమకూర్చుము, అశ్వమును విడువుము”.
- ఉపకరణాలు:
సర్వథా ప్రాప్స్యసే పుత్రాన్
చతురోఽ మితవిక్రమాన్ ।
యస్య తే ధార్మికీ బుద్ధిః
ఇయం పుత్రార్థమాగతా ॥
టీకా:
సర్వథా = తప్పక; ప్రాప్స్యసే = పొందగలవు; పుత్రాన్ = పుత్రులను; చతురః = నలుగురు; అమిత = అనంతమైన; విక్రమాన్ = పరాక్రమవంతులైనవారిని; యస్య = ఏ; తే = నీకు; పుత్రార్థమ్ = పుత్రులకొరకై; ఇయమ్ = ఈ; ధార్మికీ = ధార్మికమైన; బుద్ధిః = బుద్ధి; ఆగతా = కలిగినదో, అట్టి నీవు.
భావము:
పుత్రులకొరకై ధర్మసమ్మతమైన బుద్ధి జనించినట్టి, నీవు తప్పక అనంత పరాక్రమవంతులు అగు నలుగురు పుత్రులను పొందగలవు.
- ఉపకరణాలు:
తతః ప్రీతోఽ భవద్రాజా
శ్రుత్వా తు ద్విజభాషితమ్ ।
అమాత్యాం శ్చాబ్రవీద్రాజా
హర్షేణేదం శుభాక్షరమ్ ॥
టీకా:
తతః = అటుపిమ్మట; ప్రీతః = సంతోషించినవాడు; అబవత్ = అయి; రాజా = రాజు దశరథుడు; శ్రుత్వా = విని; తు; ద్విజ = బ్రాహ్మణుల; భాషితమ్ = పలుకులను; అమాత్యాం = మంత్రుల; చ = కూడ; అబ్రవీత్ = పలికెను; రాజా = రాజు దశరథుడు; హర్షేణ = సంతోషముతో; శుభాక్షరమ్ = మంచి అక్షరములు గలదానిని.
భావము:
ఆ బ్రాహ్మణుల అమాత్యుల మాటలకు సంతసించిన దశరథుడు ఇట్లు పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
గురూణాం వచనాచ్ఛీఘ్రం
సంభారాః సంబ్రియంతు మే ।
సమర్థాధిష్ఠిత శ్చాశ్వః
సోపాధ్యాయో విముచ్యతామ్ ॥
టీకా:
గురూణామ్ = గురువుల; వచనాత్ = మాట ప్రకారము; శీఘ్రః = వెంటనే; సంభారాః = యజ్ఞ సామగ్రి; సంభ్రియంతు = సమకూర్చబడుగాక; మే = నా; సమర్థాః = సమర్థులైన వీరులచే; అధిష్ఠితః = రక్షింపబడిన; చ; అశ్వః = అశ్వము; స = కూడ ఉండు; ఉపాధ్యాయః = ఉపాధ్యాయులతో; విముచ్యతామ్ = విడువబడుగాక.
భావము:
మా గురువులు చెప్పిన విధముగా వెంటనే యజ్ఞసామగ్రి సమస్తము సమకూర్చుడు. సమర్థులైన వీరుల రక్షణలో అశ్వమును విడిచి, కూడా ఉపాధ్యాయులను పంపుడు.
- ఉపకరణాలు:
సరయ్వాశ్చోత్తరే తీరే
యజ్ఞభూమి ర్విధీయతామ్ ।
శాంతయ శ్చాభివర్దంతాం
యథాకల్పం యథావిధి ॥
టీకా:
సరయ్వాః = సరయూనదియొక్క; ఉత్తరే = ఉత్తరమువైపు; తీరే = తీరము నందు; యజ్ఞభూమిః = యాగశాల; విధీయతామ్ = నిర్మింపబడుగాక; యథాకల్పమ్ = వేదాంగవిధి ప్రకారం; యథావిధి = పద్ధతి ప్రకారముగా; శాంతయశ్చ = శాంతులు కూడా; అభివర్ధంతామ్ = వృద్ధిపొందుగాక.
భావము:
సరయూనది ఉత్తరతీరమున యజ్ఞభూమిని ఏర్పాటు చేయుడు. శాస్త్రోక్త ప్రకారముగా, నియమబద్ధముగా శాంతి కార్యముల సహితముగ జరిపించుడు.
- ఉపకరణాలు:
శక్యః కర్తుమయం యజ్ఞః
సర్వేణాపి మహీక్షితా ।
నాపరాధో భవేత్కష్టో
యద్యస్మిన్ క్రతుసత్తమే ॥
టీకా:
శక్యః = సాధ్యమైనది; కర్తుం = చేయుదురు; అయం = ఈ; సర్వేణా = అందరు; అపి = కూడ; మహీక్షితా = రాజు; న = లేకుండుట; అపరాధః = అపాయములు; భవేత్ = కలుగుట; కష్టః = ఇబ్బందులు; యది = అయినచో; అస్మిన్ = ఈ; క్రతు = యజ్ఞము; సత్తమే = శ్రేష్ఠము నందు.
భావము:
ఈ అశ్వమేధయాగములో అపాయములు, ఇబ్బందులు ఏమీ లేకపోతే అందరు రాజులు దీనిని చేయదురు.
- ఉపకరణాలు:
ఛిద్రం హి మృగయంతేఽ త్ర
విద్వాంసో బ్రహ్మరాక్షసా ।
విఘ్నితస్య హి యజ్ఞస్య
సద్యః కర్తా వినశ్యతి ॥
టీకా:
ఛిద్రమ్ = అపరాధము, లోపము; హి = కోసమే; మృగయంత = వెతుకుతుందురు; తె = వారు; అత్ర = అక్కడ; విద్వాంసః = పండితులైన; బ్రహ్మరాక్షసా = బ్రహ్మరాక్షసులు; విఘ్నితః = భంగమైనదా; అస్య; యజ్ఞస్య = యాగముయొక్క; కర్తా = యజమాని; సద్యః = వెంటనే; వినశ్యతి = నశించును.
భావము:
అక్కడ విద్వాంసులైన బ్రహ్మరాక్షసులు అపరాధము జరుగుతుందేమో అని వెతుకుతుంటారు. ఒకవేళ యజ్ఞం భంగమైనచో వెంటనే యజమాని నశించును.
- ఉపకరణాలు:
తద్యథా విధిపూర్వం మే
క్రతురేష సమాప్యతే ।
తథా విధానం క్రియతాం
సమర్థాః కరణేష్విహ ॥
టీకా:
తత్ = ఆ కారణము వలన; యథా = ఏవిధముగ; విధిపూర్వమ్ = శాస్త్రపద్దతి ప్రకారముగ; మే = నాయొక్క; క్రతుః = యజ్ఞము; ఏషః = ఈ; సమాప్యతే = సుసంపూర్ణ మగునో; తథా = అటువంటి; విధానమ్ = ఏర్పాటు; క్రియతామ్ = చేయబడుగాక, ఇహ = ఇచట (మీరు); కరణేషు = కార్యములయందు; సమర్థాః = సమర్థులు; హ = కదా.
భావము:
అందుచే, ఈ క్రతువు శాస్త్రప్రకారము పూర్తియగునట్లు చూడుడు. మీరందరును కార్యములయందు ఆరితేరినవారే కదా।""
- ఉపకరణాలు:
తథేతి చ తతః సర్వే
మంత్రిణః ప్రత్యపూజయన్ ।
పార్థివేంద్రస్య తద్వాక్యం
యథాఽఽ జ్ఞప్త మకుర్వత ॥
టీకా:
తథేతి = అటులనే చేయగలము అని; చ; తతః = పిమ్మట; మంత్రిణః = మంత్రులు; సర్వే = అందరును; ప్రత్యపూజయన్ = గౌరవించిరి; పార్థివేంద్రస్య = రాజశ్రేష్ఠునియొక్క; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = పలుకులను; యథా = తగినట్లు; జ్ఞప్తమ్ = ఆజ్ఞాపించినదానికి; అకుర్వత = చేసిరి.
భావము:
“అటులనే అగుగాక” అని మంత్రులందరును దశరథుని మాటలను గౌరవించిరి. అతడు ఆజ్ఞాపించిన విధముగా చేసిరి.
- ఉపకరణాలు:
తతో ద్విజాస్తే ధర్మజ్ఞం
అస్తువన్ పార్థివర్షభమ్ ।
అనుజ్ఞాతాస్తతః సర్వే
పునర్జగ్ముర్యథాఽఽ గతమ్ ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; ద్విజాః = బ్రాహ్మణులు; తే = ఆ; ధర్మజ్ఞమ్ = ధర్మమునెరిగినవాడైన; అస్తువన్ = స్తుతించిరి; పార్థివర్షభమ్ = రాజశ్రేష్ఠుని; అనుజ్ఞాతాః = అనుజ్ఞ ఈయబడిన వారై; తతః = అచటినుండి; సర్వే = అందరు; పునః = మరల; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; యథాగతమ్ = వచ్చిన విధముననే.
భావము:
పిమ్మట ఆ బ్రాహ్మణులు ధర్మజ్ఞుడైన దశరథుని కొనియాడి, అతని అనుజ్ఞ గైకొని, స్వస్థానములకు తిరిగి వెళ్ళిరి.
- ఉపకరణాలు:
గతేష్వథ ద్విజాగ్ర్యేషు
మంత్రిణస్తాన్నరాధిపః ।
విసర్జయిత్వా స్వం వేశ్మ
ప్రవివేశ మహాద్యుతిః ॥
టీకా:
గతేషు = వెళ్ళగానే; అథ = అటు పిమ్మట; ద్విజాగ్ర్యేషు = బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠులు; మంత్రిణః = మంత్రులను; తాన్ = ఆ; నరాధిపః = రాజు; విసర్జయిత్వా = పంపివేసి; స్వం = తన; వేశ్మ = గృహమును; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను మహాద్యుతిః = గొప్పకాంతిగల.
భావము:
బ్రాహ్మణులు వెడలిపోయిన పిమ్మట, తేజశ్శాలి యగు దశరథుడు మంత్రులను కూడ పంపించి తన గృహమును ప్రవేశించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే బాలకాండే ద్వాదశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; ద్వాదశ [12] = పన్నెండవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిసంప్రదాయమూ మొట్టమొదటికావ్యమూ ఐన వాల్మీకి విరచితమూ తెలుగు వారి రామాయణ మహా ఇతిహాసాంతర్గత, బాలకాండలోని లోని [12] పన్నెండవ సర్గ సుసంపూర్ణము