బాలకాండమ్ : ॥ఏకాదశః సర్గః॥ [11 ఋశ్యశృంగుడు అయోధ్యచేరుట]
- ఉపకరణాలు:
భూయ ఏవ చ రాజేంద్ర!
శృణు మే వచనం హితమ్ ।
యథా స దేవప్రవరః
కథాయామేవ మబ్రవీత్ ॥
టీకా:
భూయః = మరల; ఏవ = ఇలాగ; చ; రాజేంద్ర = ఓ మహారాజా; శృణు = వినుము; మే = నాయొక్క; హితమ్ = మంగళకరమైన; వచనమ్ = పలుకు; యథా = ఏవిధముగా; సః = ఆ; దేవప్రవరః = దేవతలలో శ్రేష్ఠుడైన సనత్కుమారుడు; కథాయామ్ = తొల్లిటివృత్తాంతాలు; ఏవమ్ = ఈవిధముగ; అబ్రవీత్ = చెప్పెను
భావము:
సుమంతుడు ఇలా చెప్తున్నాడు. “ఓ దశరథ మహారాజా! మరల నేను చెప్పెడి ఈ మంగళకరమైన నా పలుకులు వినుము. సనత్కుమారుడు చెప్పిన పూర్వ వృత్తాంతములు చెప్పుచుంటిని.
- ఉపకరణాలు:
ఇక్ష్వాకూణాం కులే జాతో
భవిష్యతి సుధార్మికః ।
రాజా దశరథో నామ
శ్రీమాన్ సత్యప్రతిశ్రవః ॥
టీకా:
ఇక్ష్వాకూణామ్ = ఇక్ష్వాకురాజుల; కులే = వంశమునందు; జాతః భవిష్యతి = పుట్టగలడు; సుధార్మికః = గొప్ప ధార్మికుడు అయిన వాడు; రాజా = రాజు; దశరథః = దశరథుడను; నామ = పేరు కలవాడును; శ్రీమాన్ = సర్వ శుభ లక్షణ వంతుడును; సత్యవ్రతి = సత్యసంధుడని; శ్రవః = ప్రసిద్ధుడును.
భావము:
శ్రీమంతుడును, సత్యసంధుడును, పరమధార్మికుడును, అని ప్రసిద్ధుడుగు దశరథుడను పేరు గల రాజు ఇక్ష్వాకు వంశములో పుట్టగలడు.
- ఉపకరణాలు:
అంగరాజేన సఖ్యం చ
తస్య రాజ్ఞో భవిష్యతి ।
కన్యా చాస్య మహాభాగా
శాంతా నామ భవిష్యతి ॥
టీకా:
అంగరాజేన = అంగరాజుతో; సఖ్యం = స్నేహము; చ = కూడ; తస్య = ఆ; రాజ్ఞః = రాజునకు; భవిష్యతి = కాగలదు; కన్యా = కుమార్తె; చ = చ; అస్య = ఆ దశరథునకు; మహాభాగా = గొప్ప అదృష్టవంతురాలు; శాంతా = శాంత యనెడు; నామ = పేరు గలది; భవిష్యతి = పుట్టగలదు.
భావము:
ఆ దశరథునకు రోమపాదుడను అంగరాజుతో స్నేహమేర్పడును. ఆయనకు గొప్ప అదృష్టవంతురాలైన శాంతయనెడు కుమార్తె పుట్టగలదు.
- ఉపకరణాలు:
పుత్రస్త్వంగస్య రాజ్ఞస్తు
రోమపాద ఇతి శ్రుతః ।
అంగరాజం దశరథో
గమిష్యతి మహాయశాః ॥
టీకా:
పుత్ర = పుత్రుడు; అస్తు = అయి ఉన్న; అంగస్య = అంగదేశపు; రాజ్ఞస్తు = రాజునకు; రోమపాద = రోమపాదుడు; ఇతి = అని; శ్రుతః = ప్రసిద్ధుడు(కాగలడు); అంగరాజం = అంగరాజైన ఆ రోమపాదు వద్దకు; దశరథః = దశరథుడు; గమిష్యతి = వెళ్ళగలడు; మహాయశాః = గొప్ప కీర్తిగల వాడు.
భావము:
ఆ అంగరాజకుమారుడైన రోమపాదుడు వద్దకు. గొప్ప కీర్తిగల ఆ దశరథమహారాజు వెళ్ళగలడు.
- ఉపకరణాలు:
“అనపత్యోఽ స్మి ధర్మాత్మన్!
శాంతాభర్తా మమ క్రతుమ్ ।
ఆహరేత త్వయాఽఽ జ్ఞప్తః
సంతానార్థం కులస్య చ"" ॥
టీకా:
అనపత్యః = సంతానము లేనివాడనై; అస్మి = ఉన్నాను; ధర్మాత్మన్ = ఓ ధర్మాత్ముడా; శాంతా = శాంతయొక్క; భర్తా = భర్తను; త్వయా = నీచేత; ఆజ్ఞప్తః = ఆజ్ఞాపింపబడినవాడై; మమ = నాయొక్క; కులస్య = వంశాభివృద్ధికొఱకు; చ; సంతానార్థమ్ = పుత్రసంతానమునకై; క్రతుమ్ = యజ్ఞమును; ఆహరేత = నిర్వహించుగాక.
భావము:
“ఓ ధర్మాత్ముడా। నాకు పుత్రులు కలుగలేదు, అందుచేత శాంతభర్త ఐన ఋష్యశృంగుని నీవు పంపితే, నా వంశాభివృద్ధి కొఱకు పుత్రులు కలుగుటకు క్రతువును చేయించును."" అని దశరథుడు రోమపాదుని అడుగును.
- ఉపకరణాలు:
శ్రుత్వా రాజ్ఞోఽ థ తద్వాక్యం
మనసా స విచిన్త్య చ ।
ప్రదాస్యతే పుత్రవంతం
శాంతాభర్తార మాత్మవాన్ ॥
టీకా:
శ్రుత్వా = విని; రాజ్ఞః = ఆ రాజుయొక్క; అథ = అటుపిమ్మట; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = వాక్యమును; మనసా = మనస్సు; స = పూర్తిగా; విచిన్త్య = ఆలోచించి; చ = మరీ; ప్రదాస్యతే = ఇవ్వగలడు; పుత్రవంతమ్ = పుత్రులు కలుగునట్లు చూచువాడు; శాంతాః = శాంతయొక్క; భర్తారమ్ = భర్త; ఆత్మవాన్ = బుద్ధిశాలి అగు ఆ రోమపాదుడు.
భావము:
రోమపాదుడు దశరథుని మాటలు విని, బాగుగా ఆలోచించి, తపోమహిమచే ఇతరులకు పుత్రులను అనుగ్రహింపగల, శాంత భర్త ఐన ఋష్యశృంగుని పంపును.
- ఉపకరణాలు:
ప్రతిగృహ్య చ తం విప్రం
స రాజా విగతజ్వరః ।
ఆహరిష్యతి తం యజ్ఞం
ప్రహృష్టే నాంతరాత్మనా ॥
టీకా:
ప్రతిగృహ్య = స్వీకరించి (తన వెంటబెట్టుకొని); చ; తమ్ = ఆ; విప్రమ్ = బ్రాహ్మణుని; సః = ఆ; రాజా = దశరథ మహారాజు; విగత = తొలగిపోయిన; జ్వరః = మనోవ్యథ కలవాడై; ఆహరిష్యతి = అనుష్ఠింపగలడు; తం = ఆ; యజ్ఞమ్ = యజ్ఞమును; ప్రహృష్టేన = సంతోషించిన; అంతరాత్మనా = హృదయముతో.
భావము:
మనోవ్యథ శాంతించిన దశరథుడు ఋష్యశృంగుని కూడా తీసుకువెళ్ళి, సంతసించిన మనస్సుతో ఆ యజ్ఞము చేయగలడు.
- ఉపకరణాలు:
తం చ రాజా దశరథో
యష్టుకామః కృతాంజలిః ।
ఋశ్యశృంగం ద్విజశ్రేష్ఠం
వరయిష్యతి ధర్మవిత్ ॥
టీకా:
తం = అప్పుడు; చ; యష్టు = యాగము చేయవలెనను; కామః = కోరిక కలవాడును; నరేశ్వరః = నరులకుప్రభువును అయిన; రాజా దశరథః = దశరథమహారాజు; కృతాంజలిః = దోసిలి ఒగ్గినవాడై; ధర్మవిత్ = ధర్మము ఎరిగిన వాడును; ద్విజశ్రేష్ఠమ్ = ద్విజులలో శ్రేష్ఠుడైన; ఋష్యశృంగమ్ = ఋష్యశృంగుని; వరయిష్యతి = కోరగలడు.
భావము:
ఆ దశరథుడు యాగము చేయవలెనని కోరి, దోసిలి ఒగ్గి ఆ ధర్మవేత్తయైన ఋష్యశృంగుని ప్రార్థించును.
- ఉపకరణాలు:
యజ్ఞార్థం ప్రసవార్థం చ
స్వర్గార్థం చ జనేశ్వరః!।
లభతే చ స తం కామం
విప్రముఖ్యా ద్విశాంపతిః ॥
టీకా:
యజ్ఞార్థమ్ = యజ్ఞముకొరకును; ప్రసవార్థం = సంతానముకొరకును; చ; స్వర్గార్థం = స్వర్గప్రాప్తి కొరకును; చ; సః = ఆ; జనేశ్వర = రాజు; ద్విజ = ఆ బ్రాహ్మణుడు ఋశ్యశృంగుని; ముఖ్యాత్ = వలన; తం = ఆ; కామమ్ = కోరికను; లభతే = పొందును; చ = కూడ; విశాంపతిః = రాజు.
భావము:
తనకు సంతానము, స్వర్గము కూడ కలుగునట్లు యజ్ఞము చేయించ మని ప్రార్థించును. ఆ బ్రాహ్మణోత్తముడైన ఋశ్యశృంగుని వలన దశరథుడుఆ కోరికలను పొందును.
- ఉపకరణాలు:
పుత్రాశ్చాస్య భవిష్యంతి
చత్వారోఽ మితవిక్రమాః ।
వంశ ప్రతిష్ఠానకరాః
సర్వలోకేషు విశ్రుతాః ॥
టీకా:
పుత్రాః = పుత్రులు; చ; అస్య = అతనికి; భవిష్యంతి = పుట్టగలరు; చత్వారః = నలుగురు; అమిత = మిక్కిలి; విక్రమాః = పరాక్రమము కలవారును; వంశ = వంశమునకు; ప్రతిష్ఠాన్ = గౌరవమును; అకరాః = బాగుగ కలిగించువారును; సర్వ = సకల; లోకేషు = లోకములందును; విశ్రుతాః = ప్రసిద్ధులును అగుదురు.
భావము:
ఆ దశరథునకు అమితపరాక్రమవంతులు, వంశప్రతిష్ఠ పెంచు వారును, సర్వలోకములందు ప్రసిద్ధులును అగు నలుగురు పుత్రులు కలుగెదరు.
- ఉపకరణాలు:
ఏవం స దేవప్రవరః
పూర్వం కథితవాన్ కథామ్ ।
సనత్కుమారో భగవాన్
పురా దేవయుగే ప్రభుః ॥
టీకా:
దేవప్రవరః = దేవతలలో శ్రేష్ఠుడును; భగవాన్ = మాహాత్మ్యము కలవాడును; ప్రభుః = సమర్థుడును అగు; సః = ఆ; సనత్కుమారః = సనత్కుమారుడు; పురా = పూర్వమునందు; దేవయుగే = కృతయుగము నందు; కథామ్ = వృత్తాంతమును; ఏవమ్ = ఈవిధముగా; కథితవాన్ = చెప్పెను.
భావము:
పూర్వము కృతయుగములో దేవతాశ్రేష్ఠుడైన సనత్కుమారుడు ఈవిధముగా జరుగునని చెప్పెను.
- ఉపకరణాలు:
స త్వం పురుషశార్దూల
తమానయ సుసత్కృతమ్ ।
స్వయమేవ చ రాజేంద్ర
గత్వా సబలవాహనః ॥""
టీకా:
సః = అట్టి; త్వమ్ = నీవు; పురుషశార్దూల = పురుషశ్రేష్ఠుడవైన; మహారాజ = ఓ మహారాజా; స = కూడిన వాడవై; బల = సైన్యముతోడను; వాహనః = వాహనములతోడను; స్వయం = స్వయముగానే; ఏవ = మాత్రమే; గత్వా = వెళ్ళి; సు = చక్కగా; సత్కృతమ్ = గౌరవించబడినవానిని; తమ్ = అతనిని; ఆనయ = తీసుకొని రమ్ము.
భావము:
పురుషశ్రేష్ఠుడవైన ఓ మహారాజా। నీవే స్వయముగా సైన్యవాహనాదులతో వెళ్ళి చక్కగా గౌరవపూర్వకంగా ఋష్యశృంగుని తీసుకొని రమ్ము.”
- ఉపకరణాలు:
అనుమాన్య వసిష్ఠం చ
సూతవాక్యం నిశమ్య చ ।
సాంతపురః సహామాత్యః
ప్రయయౌ యత్ర స ద్విజః ॥
టీకా:
అనుమాన్య = అంగీకరింపచేసి; వసిష్ఠం = వసిష్ఠుని; చ = కూడ; సూత = రథసారథి సుమంత్రుని; వాక్యమ్ = మాటలను; నిశమ్య = విని; చ; సా = కూడిన వాడై; అంతపురః = రాణులతో; సహా = తోకూడిన; అమాత్యః = అమాత్యులు కల వాడై; సః = ఆ; ద్విజః = బ్రాహ్మణుడు శృష్యశృంగుడు; యత్ర = ఉన్నచోటికి; ప్రయయౌ = బయలుదేరెను.
భావము:
సుమంత్రుని మాటలు వినిన దశరథుడు, వసిష్ఠుని అనుమతి కూడా గైకొని, అంతఃపురపు రాణులతో కూడి ఆమాత్యాదులతో కలిసి ఆ ఋష్యశృంగుడు ఉన్నచోటికి బయలుదేరెను.
- ఉపకరణాలు:
వనాని సరితశ్చైవ
వ్యతిక్రమ్య శనైః శనైః ।
అభిచక్రామ తం దేశ
యత్ర వై మునిపుంగవః ॥
టీకా:
వనాని = వనములను; సరితః = నదులను; చ; ఇవ = మొదలగునవి; వ్యతిక్రమ్య = దాటి; శనైః శనైః = మెల్లమెల్లగా; మునిపుంగవః = మునిశ్రేష్ఠుడు ఋష్యశృంగుడు; యత్ర = ఎచటనుండెనో; తం = ఆ; దేశమ్ = దేశమును; అభిచక్రామ = చేరెను.
భావము:
వనములు నదులు మున్నగునవి మెల్లమెల్లగా దాటుచూ, ఆ ఋష్యశృంగుడున్న దేశము చేరెను.
- ఉపకరణాలు:
ఆసాద్య తం ద్విజశ్రేష్ఠం
రోమపాద సమీపగమ్ ।
ఋషిపుత్రం దదర్శాదౌ
దీప్యమాన మివానలమ్ ॥
టీకా:
ఆసాద్య = సమీపించి; తం = ఆ; ద్విజశ్రేష్ఠమ్ = బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠుని; రోమపాద = రోమపాదుని; సమీపగమ్ = సమీపమునందున్న వానిని; ఋషిపుత్రమ్ = ఋషికుమారుడు ఋష్యశృంగుని; దదర్శ = చూచెను; ఆదౌ = ఎదుట; దీప్యమానమ్ = ప్రజ్వలించుచున్న; ఇవ = సరపోలు; అనలమ్ = అగ్ని ఐనవాడునిని.
భావము:
ఆ నగరము చేరగనే దశరథుడు, రోమపాదుని సమీపమున ఉన్న ద్విజశ్రేష్ఠుడైన ప్రజ్వలించుచున్న అగ్నివంటివానిని ఋష్యశృంగుని చూచెను.
- ఉపకరణాలు:
తతో రాజా యథాన్యాయం
పూజాం చక్రే విశేషతః ।
సఖిత్వాత్తస్య వై రాజ్ఞః
ప్రహృష్టే నాంతరాత్మనా ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; రాజా = రోమపాదుడు; యథాన్యాయమ్ = పద్ధతిప్రకారము; పూజామ్ = పూజను; చక్రే = చేసెను; విశేషతః = అధికముగను; సఖిత్వాత్ = స్నేహితైన; తస్య = ఆ; వై = యొక్క; రాజ్ఞః = రాజు దశరథుని; ప్రహృష్టేన = మిక్కిలి సంతోషంతో; అంతరాత్మనా = హృదయములో.
భావము:
రోమపాదుడు సంతోషభరిత హృదయముతో పద్ధతి ప్రకారముగను, విశేషముగను, మిత్రుడైమ ఆ దశరథునికి ఆదర సత్కారములు చేసెను.
- ఉపకరణాలు:
రోమపాదేన చాఖ్యాతం
ఋషిపుత్రాయ ధీమతే ।
సఖ్యం సంబంధకం చైవ
తదా తం ప్రత్యపూజయత్ ॥
టీకా:
రోమపాదేన = రోమపాదుని చేత; ఆఖ్యాతమ్ = చెప్పబడినది; ఋషిపుత్రాయ = ఋషికుమారుడు ఋష్యశృంగునకు; ధీమతే = బుద్ధిమంతుడైన; సఖ్యమ్ = స్నేహము; సంబంధకం చైవ = సంబంధము; చ; ఇవ = గురించి; తదా = అప్పుడు; తమ్ = ఆ దశరథుని; వ్రత్యపూజయత్ = పూజించెను.
భావము:
రోమపాదుడు తనకు దశరథునితో ఉన్న స్నేహబాంధవ్యములను గూర్చి ఋష్యశృంగునకు చెప్పగా అతడు దశరథుని గౌరవించెను.
- ఉపకరణాలు:
ఏవం సుసత్కృతస్తేన
సహోషిత్వా నరర్షభః ।
సప్తాష్టదివసాన్ రాజా
రాజాన మిదమబ్రవీత్ ॥
టీకా:
ఏవమ్ = ఈవిధముగా; సు = చక్కగా; సత్కృతః = సత్కరింపబడిన; తేన = అతనితో; తేన = అతనితో; సహ = కలిసి; ఉషిత్వా = ఉండెను; నరర్షభః = నరశ్రేష్ఠుడైన దశరధుడు; సప్తాష్ట = ఏడెనిమిది; దివసాన్ = దివసములపాటు; రాజా = దశరథుడు; రాజానమ్ = రోమపాదునితో; ఇదమ్ = ఈవిధముగ; అబ్రవీత్ = పలికెను.
భావము:
ఈవిధముగా నరశ్రేష్ఠుడగు దశరథుడు రోమపాదుడు చేసిన సత్కారముల నందుకొని, ఏడెనిమిది దినములు అతని అతిథిగా ఉండెను, రాజా దశరథుడు రాజా రోమపాదునితో ఇట్లనెను.
- ఉపకరణాలు:
శాంతా తవ సుతా రాజన్
సహ భర్త్రా విశాంపతే ।
మదీయం నగరం యాతు
కార్యం హి మహదుద్యతమ్"" ॥
టీకా:
శాంతా = శాంతను; తవ = నీ; సుతా = కుమార్తెని; సహభర్త్రా = తోపాటు; భర్త్రా = భర్తకలామెను; విశాంపతే = ప్రజలకు ప్రభువైన రోమపాద; మదీయ = నా; నగరమ్ = పట్టణమునకు; యాతు = వెళ్ళుగాక. కార్యమ్ = పని; హి; మహత్ = గొప్పof; ఉద్యతమ్ = ప్రారంభింపబడినది.
భావము:
“ఓ రాజా। నేనొక గొప్ప కార్యము తలపెట్టితిని. నీ కుమార్తె శాంతను, ఆమె భర్తను నా నగరమునకు పంపుము.”
- ఉపకరణాలు:
తథేతి రాజా సంశ్రుత్య
గమనం తస్య ధీమతః ।
ఉవాచ వచనం విప్రం
గచ్ఛ త్వం సహ భార్యయా ॥
టీకా:
తథా = అటులనే; ఇతి = అటులనే అగుగాక అని; రాజా = రాజు రోమపాదుడు; సంశ్రుత్య = చక్కగా అంగీకారం తెలిపెను; గమనమ్ = వెళ్ళుటకు; తస్య = ఆ; ధీమతః = బుద్ధిశాలియైన రోమపాదుడు; ఉవాచ = పలికెను; వచనమ్ = ఆజ్ఞాను; విప్రమ్ = బ్రాహ్మణుడు ఋష్యశృంగునితో; గచ్ఛ = వెళ్ళుము; త్వమ్ = నీవు; సహ = కలిసి; భార్యయా = భార్యతో.
భావము:
రోమపాదుడు, ధీమంతుడైన ఋష్యశృంగుడు అయోధ్య వెళ్ళుటకు అంగీకరించి, “నీవు భార్యతో అయోధ్యకు వెళ్ళుము’ అని ఋష్యశృంగునితో పలికెను.
- ఉపకరణాలు:
ఋషిపుత్రః ప్రతిశ్రుత్య
తథేత్యాహ నృపం తదా ।
స నృపేణాభ్యనుజ్ఞాతః
ప్రయయౌ సహ భార్యయా ॥
టీకా:
ఋషిపుత్రః = ఋషికుమారుడు; ప్రతిశ్రుత్య = అంగీకరించి; తథా = అటులనే; ఇతి = చేసెదను అని; ఆహ = పలికెను; నృపమ్ = రాజు రోమపాదునితో; తదా = అప్పుడు; సః = పిమ్మట; నృపేణ = రాజుయొక్క; అభ్యనుజ్ఞాతః = అనుజ్ఞకలవాడై; ప్రయయౌ = బయలుదేరెను; సహ = కలిసి; భార్యయా = భార్య శాంతతో.
భావము:
ఋష్యశృంగుడు అందులకు అంగీకరించి, అటులనే చేసెదనని పలికి, రోమపాదుని అనుజ్ఞ గైకొని భార్యాసమేతుడై బయలుదేరెను.
- ఉపకరణాలు:
తావన్యోన్యాంజలిం కృత్వా
స్నేహా త్సంశ్లిష్య చోరసా ।
ననందతు ర్దశరథో
రోమపాదశ్చ వీర్యవాన్ ॥
టీకా:
తౌ = వారిద్దరు; అన్యోన్య = పరస్పరము; ఆంజలిమ్ = దోసిలి; కృత్వా = చేసి; స్నేహాత్ = స్నేహము వలన; సంశ్లిష్య = కౌగలించుకొని; చ; ఉరసా = వక్షస్థలముచే; ననందతు = సంతోషించిరి; దశరథః = దశరథుడును; రోమపాదశ్చ = రోమపాదుడును; చ; వీర్యవాన్ = పరాక్రమశాలురు.
భావము:
వారిద్దరును ఒకరికొకరు దోసిలి ఒగ్గి నమస్కారము చేసుకొని, వక్షస్థలములు కలియునట్లు కౌగలించుకొని సంతోషించిరి పరాక్రమశాలురు దశరథ రోమపాదులు.
- ఉపకరణాలు:
తతః సుహృదమా పృచ్ఛ్య
ప్రస్థితో రఘునందనః ।
పౌరేభ్యః ప్రేషయామాస
దూతాన్ వై శీఘ్రగామినః ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; సుహృదమ్ = మిత్రుని; ఆపృచ్ఛ్య = వీడ్కొని; ప్రస్థితః = ప్రయాణమై; రఘునందనః = దశరథుడు; పౌరేభ్యః = పౌరులకు; ప్రేషయామాస = పంపెను; దూతాన్ = దూతలను; శీఘ్రగామినః = శీఘ్రముగా వెళ్ళగలిగిన.
భావము:
మిత్రునివద్ద సెలవు తీసుకొని దశరథుడు బయలుదేరెను. అయోధ్యా పౌరులకు తమ రాక తెలుపుటకు శీఘ్రముగా వెళ్ళగలిగిన దూతలను పంపెను.
- ఉపకరణాలు:
క్రియతాం నగరం సర్వం
క్షిప్రమేవ స్వలంకృతమ్ ।
ధూపితం సిక్తసమ్మృష్టం
పతాకాభి రలంకృతమ్"" ॥
టీకా:
క్రియతామ్ = చేయబడుగాక; నగరమ్ = నగరము; సర్వమ్ = సమస్తము; క్షిప్రమేవ = శీఘ్రముగా; స్వలంకృతమ్ = బాగుగా అలంకరింపబడినది గాను; ధూపితమ్ = ధూపము వేయబడినది గాను; సిక్త = తడిపినది / కళ్ళాపిజల్లి; సంమృష్టమ్ = తుడవబడినది గాను; పతాకాభిః = జెండాలచేత; అలంకృతమ్ = అలంకరింపబడినది గాను.
భావము:
దశరథుడు అయోధ్యాపౌరుల కీ విధముగా కబురుపంపెను. “నగరము నంతను వెంటనే చక్కగా అలంకరింపుడు. ధూప సుగంధములను వ్యాపింపచేయుడు. మార్గములు కళ్ళాపి నీళ్ళు చల్లుడు. పతాకలు ఎగురవేయుడు”.
- ఉపకరణాలు:
తతః ప్రహృష్టాః పౌరాస్తే
శ్రుత్వా రాజానమాగతమ్ ।
తథా ప్రచక్రుస్తత్సర్వం
రాజ్ఞా యత్ప్రేషితం తదా ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; ప్రహృష్టాః = సంతసించిన వారై; పౌరాః = పౌరులు; తే = వారు; శ్రుత్వా = విని; రాజానమ్ = రాజు యొక్క; ఆగతమ్ = రాకను; తథా = అట్లే; ప్రచక్రుః = చేసిరి; సర్వమ్ = అంతను; రాజ్ఞా = రాజుచేత; యత్ = ఆ విధంగా; ప్రేషితమ్ = సందేశం పంపబడినట్లు0000; తదా = అప్పుడు.
భావము:
రాజు ఆగమన వార్త వినిన పౌరులు చాలా సంతసించి, ఆయన ఆజ్ఞాపించిన విధమున నగరాలంకారములు సంపూర్ణంగా చేసిరి.
- ఉపకరణాలు:
తతః స్వలంకృతం రాజా
నగరం ప్రవివేశ హ ।
శంఖదుందుభి ర్నిర్ఘోషైః
పురస్కృత్య ద్విజర్షభమ్ ॥
టీకా:
తతః = ఆ; స్వ = తన; అలంకృతమ్ = అలంకరింపబడిన; రాజా = దశరథుడు; నగరమ్ = నగరమును; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; హ; శంఖః = శంఖముల; దుందుభిః = దుందుభుల; నిర్ఘోషైః = ధ్వనులతో; పురస్కృత్య = ఎదుట ఉంచుకొని; ద్విజర్షభమ్ = ఆ బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠుడు ఋష్యశృంగుని.
భావము:
అలంకరింపబడిన తన అయోధ్యానగరమును దశరథుడు శంఖదుందుభి మంగళధ్వనులతో, ఋష్యశృంగునితోపాటు ప్రవేశించెను.
- ఉపకరణాలు:
తతః ప్రముదితాః సర్వే
దృష్ట్వా తం నాగరా ద్విజమ్ ।
ప్రవేశ్యమానం సత్కృత్య
నరేంద్రేణేంద్ర కర్మణా ॥
టీకా:
తతః = పిమ్మట; ప్రముదితాః - సంతోషించిరి; సర్వే = సమస్తము; దృష్ట్వా = చూచి; తమ్ = ఆ; నాగరాః = పౌరులు; ద్విజమ్ = బ్రాహ్మణుని; ప్రవేశ్యమానమ్ = ప్రవేశపెట్టబడుచున్న; సత్కృత్య = సత్కరించి; నరేంద్రేణ = రాజుచేత; ఇంద్రకర్మణా = ఇంద్రునివంటి కర్మగలవాడు.
భావము:
పిమ్మట దేవేంద్రునితో సమానుడైన దశరథమహారాజుచే సత్కృతుడై అయోధ్యలో ప్రవేశించుచున్న ఋష్యశృంగుని చూచి పౌరులెల్లరు సంతోషించిరి.
- ఉపకరణాలు:
అంతపురం ప్రవేశ్యైనమ్
పూజాం కృత్వా విధానతః ।
కృతకృత్యం తదాఽఽ త్మానం
మేనే తస్యోపవాహనాత్ ॥
టీకా:
అంతపురం = అంతఃపురములో; ఏనమ్ = ఋష్యశృంగుని; ప్రవేశ్యైనమ్ = ప్రవేశింపజేసి / తీసుకువెళ్ళి; పూజాం = పూజను; కృత్వా = చేసి; విధానతః = విధివిధానంగా; కృతకృత్యమ్ = కృతకృత్యునిగా; తదా = అప్పుడు; ఆత్మానామ్ = తనను; మేనే = తలచెను; తస్య = అతనిని; ఉపవాహనాత్ = తీసుకొని వచ్చుటవలన.
భావము:
దశరథుడా ఋష్యశృంగుని అంతఃపురములోనికి తీసుకొని వెళ్ళి, పద్ధతి ప్రకారము పూజించెను. అతనిని తీసుకొని వచ్చుటచే, తను కృతార్థుడు ఐనట్లు సంతసించెను.
- ఉపకరణాలు:
అంతపురస్త్రియః సర్వాః
శాంతాం దృష్ట్వా తథాఽఽ గతామ్ ।
సహ భర్త్రా విశాలాక్షీం
ప్రీత్యాఽఽ నందముపాగమన్ ॥
టీకా:
అంతపురః = అంతఃపురములోని; స్త్రియః = స్త్రీలు; సర్వాః = అందరును; శాంతామ్ = శాంతను; దృష్ట్వా = చూచి; తథా = ఆవిధముగా; ఆగతామ్ = వచ్చిన; సహ = కూడ ఉన; భర్త్రా = భర్తకలామ; విశాలాక్షీమ్ = విశాలములైన కన్నులు గలామెనప; ప్రీత్యా = ప్రేమతో; ఆనందమ్ = ఆనందమును; ఉపాగమన్ = పొందిరి.
భావము:
అంతఃపురస్త్రీ లందరును భర్తతోకలిసి అలా ఏతెంచిన పెద్ద పెద్ద కళ్ళున్న శాంతను చూచి, ప్రేమతో ఆనందభరితులైరి.
- ఉపకరణాలు:
పూజ్యమానా చ తాభిః సా
రాజ్ఞా చైవ విశేషతః ।
ఉవాస తత్ర సుఖితా
కంచిత్కాలం సహర్త్విజా ॥
టీకా:
పూజ్యమానా = పూజింపబడుచున్నదై; చ; తాభిః = వారి చేతను; సా = ఆమె; రాజ్ఞా = రాజుచేతను; చ; ఇవ = కూడ; విశేషతః = విశేషముగా; ఉవాస = నివసించెను తత్ర = అచట; సుఖితా = సుఖవంతురాలై; కంచిత్కాలమ్ = కొంతకాలము; సహ = కలిసి ఉన్న; ఋత్విజా = ఋత్విక్కు ఋశ్యశృంగుని తోపాటు.
భావము:
అంతఃపురస్త్రీలును, దశరథుడును ఆమెను బంధుమర్యాలతో ఆదరించిరి. శాంతాదేవి యాగంచేయ వచ్చిన ఋష్యశృంగునితో కొంతకాలము అయోధ్యలో సుఖముగా ఉండెను.
- ఉపకరణాలు:
ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే బాలకాండే ఏకాదశః సర్గః
టీకా:
ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాండే = బాలకాండ లోని; ఏకాదశ [11] = పదకొండవ; సర్గః = సర్గ.
భావము:
ఋషిసంప్రదాయమూ మొట్టమొదటికావ్యమూ ఐన వాల్మీకి విరచితమూ తెలుగు వారి రామాయణ మహా ఇతిహాసాంతర్గత, బాలకాండలోని [11] పదకొండవ సర్గ సుసంపూర్ణము